|
|
|
|
|
Datą początkową nowożytnych dziejów twierdzy Kłodzko jest rok 1622, w którym Austriacy postanowili przebudować istniejący na Górze Zamkowej obiekt na nowoczesną twierdzę. Pierwszy etap budowy twierdzy to lata 1622-1740. Projekt sporządził Walentyn Säbisch - znany wrocławski fortyfikator. Trzyczęściowy zamek był położony na szczycie góry, której trzy strome zbocza wyznaczyły kierunek powstającym umocnieniom - zamek był zagrożony jedynie od strony północnej, gdzie przedpole było płaskie i stwarzało dobre warunki do rozwinięcia szturmu lub regularnego oblężenia. Właśnie od północy zaprojektował Säbisch typową bastionową koronę. Do realizacji przystąpiono natychmiast. Zaraz też zastąpiono projektowane półbastiony korony bastionami pełnymi, co zwiększyło obronność zagrożonego frontu północnego. Utrzymano natomiast projektowane szańce: Krzyżowy od południowego-wschodu i Św.Floriana od wschodu. Zrealizowano południowo-zachodnią kurtynę z dwoma bastionami. Bastion Dzwonnik ukończono w 1664 roku. Ważnym elementem twierdzy stał się zbudowany w latach sześćdziesiątych, w okresie znacznego zaawansowania prac, bastion Alarmowy. Zastąpił on starą basteję, nadał twierdzy charakter cytadelowy, osłonił bramę południową oraz związał koronę, kurtynę i Zamek Dolny w jednolity obwód obronny. Około 1670 roku przed kurtynami korony wybudowano dwa raweliny: Jabłonka i Polny. Otoczono je płytką fosą i krytą drogą z czterema placami broni i siedmioma trawersami.
Pracami w latach 1680-1702 kierował Jakub Carove. Do 1740 roku wybudowano półbastion zwany Tumskim, kurtynę Tumską, półbastion Orzeł, ukończono Szaniec Krzyżowy i Szaniec Św.Floriana otaczając je fosą. Szaniec Kleszczowy i półbastion Orzeł połączyły twierdzę z miejskimi murami. Między bastionami Wacław i Dzwonnik zaplanowano rawelin, jednak rozpoczęte prac przerwało oblężenie. Twierdza poddała się Prusakom w 1742 roku.
W 1743 roku nowe projekty sporządził wybitny pruski fortyfikator, Gerhard Cornelius Wallrawe, który. pracował przy budowie twierdz w Szczecinie, Brzegu, Głogowie, Koźlu, Nysie, Świdnicy i pod Skorogoszczą. Jego zasadnicze postulaty to: przebudowa i rozwinięcie frontu północnego, zabezpieczenie północno-wschodniej drogi krytej, budowa szańca kleszczowego na stoku wschodnim, wzmocnienie południowego wjazdu szańcem kleszczowym oraz wybudowanie lunety na froncie zachodnim i kleszcza za lewą kurtyną dzieła rogowego, które należy podwyższyć.
Realizacja zmieniła całkowicie oblicze kłodzkiej twierdzy. Wykopano nową fosę przed dziełem koronowym tworząc gwiaździsty płaszcz - zewnętrzny obwód obronny. Dawne place broni krytej drogi wyprofilowano i oddzielono fosą od płaszcza. Na froncie zachodnim płaszcz przedłużono aż do bastionu Orzeł, który wyposażono w słoniczoło. Płaszcz wchłonął rozpoczęty przez Austriaków rawelin między bastionami Wacław i Dzwonnik. Południowy wjazd osłonięto kleszczem, jednak nie połączono go ze słoniczołem Orła, jak planował Wallrawe.
Najważniejszym przedsięwzięciem była budowa fortu na Owczej Górze po drugiej stronie Nysy Kłodzkiej. Budowa, rozpoczęta po 1743 roku trwała 19 lat i przyniosła efekt w postaci silnego fortu całkowicie zabezpieczającego wschodnie podejścia do twierdzy i blokującego dolinę Nysy Kłodzkiej.
Fort Owczej Góry składał się wówczas z Korony Niskiej i Korony Wysokiej. W Koronie Niskiej zastosował Wallrawe system kleszczowy oraz swój ulubiony narys, zwany moguncko-würzburskim. Korona Niska to skazamatowana budowla wyposażona w ziemne przedpiersie z trawersami. Barki korony połączono z częściowo skazamatowanymi, krenelowanymi lunetami. Czołowy bastion korony i lunety wyposażono w kryte zejścia do fosy. Korona Wysoka to rodzaj reduty - donżonu. Osłonięta została od czoła ziemnym oskarpowanym szańcem. Fort zaopatrzono też w dwuramienny budynek koszarowy w szyi i częściowo skazamatowaną kaponierę szyjową (tzw. Podkowę). Kaponiera ta jest bardzo charakterystycznym elementem fortu: osłania Bramę Górna i wylot pochylni wjazdu z drogi wrocławskiej. Mieści również studnię, ważny organ twierdzy (druga studnia znajduje się w lewym barku bastionu Korony Niskiej i narażona była na szybkie zniszczenia w czasie oblężenia przez ogień czołowy). Fort otrzymał po 1750 roku cztery lunety w przedstoku (Wodna, Goszycka, Wojciechowicka i Nowa). Luneta Wojciechowicka miała regularny narys, wał z murem ze strzelnicami, dwie kaponiery barkowe i kaponierę czołową.
Fort Owczej Góry i Twierdzę Główną połączono wałem i transzeją, biegnącymi przez stoki obu wzgórz. Na prawym brzegu Nysy, na drodze wrocławskiej usytuowano Bramę Celną.
Dla Fortu Owczej Góry i Twierdzy Głównej Wallrawe zaprojektował rozbudowany system chodników minerskich (pod płaszczem Twierdzy Głównej i Koroną Niską Fortu Owczej Góry) oraz przeciwminowych (wysuniętych daleko w przedpole obu fortyfikacji. Te niesłychanie drogie plany nigdy nie zostały w pełni zrealizowane, choć i tak chodniki Twierdzy Głównej składają się z sześciu systemów, mają dwie obwodnice i kilka poziomów.
Zasadnicze prace związane z realizacją projektu z 1743 roku trwały do około roku 1755. W tym okresie otoczono ponadto miasto dość nowoczesnymi fortyfikacjami o ciekawym narysie, nie przewidzianymi w projekcie Wallrawego. Sporządzony w 1763 roku austriacki [plan austriacki, gdyż w latach 1760-63, w czasie wojny siedmioletniej, Kłodzko ponownie przeszło pod panowanie Austriaków, którzy nie prowadzili w twierdzy żadnych poważniejszych prac] plan umocnień Kłodzka pozwala dostrzec, w jakim stopniu projekt Wallrawego został zrealizowany. Poniżej bastionu Alarmowego powstał mały Bastion Dolny, Kleszcz Tumski nie został powiązany ze słoniczołem Orła. na froncie północnym wykonano tylko dwie lunety (z planowanych czterech), na osi bastionu Wacław i rawelinu Polnego założono w przedstoku dwa szańce. Projektowany przez Austriaków o Wallrawego rawelin przed kurtyną Wacław-Dzwonnik został ostatecznie zrealizowany jako plac broni (tzw. Redan) zachodniego odcinka płaszcza. Osłonięto go dodatkowo słoniczołem.
Najbardziej charakterystycznym założeniem, nie projektowanym przez Wallrawego, było wysunięte na północ ramię Żuraw. Powstało ono z reduty połączonej z Twierdzą Główną ciągiem krytej drogi biegnącej wzdłuż skarpy wschodniej. Reduta, luneta osłaniająca krytą drogę oraz kleszcze łączące założenia były nieskazamatowane, otrzymały oskarpowane murem i profilowane wały. Zespół Żurawia osłonił północne przedpole twierdzy, stanowiąc poważną przeszkodę w ewentualnym regularnym oblężeniu twierdzy.
W latach 1743-1770 podstawą rozbudowy był zatem projekt Wallrawego, który został zrealizowany w zasadzie w całości. Zmiany dotyczyły rozmiarów, a nie istoty projektu. Realizację rozszerzono o umocnienia miasta i zespół Żurawia. Około 1770 roku twierdza Kłodzko obejmowała miasto oraz oba wzgórza (Górę Zamkową oraz Owczą) jednolitym obwodem obronnym i pozwalała całkowicie kontrolować dolinę Nysy Kłodzkiej.
Ponowne ożywienie prac w twierdzy nastąpiło w 1770 roku. Dalsza rozbudowa była możliwa tylko przez likwidację anachronicznego zamku, co nastąpiło w latach 1770-74. W jego miejscu wybudowano sródszaniec - Donżon. Wobec braku nieocenionego Wallrawego, uwięzionego w 1748 roku, sięgnięto po stare projekty Pinto . Donżon to skazamatowana, kleszczowa budowla wyposażona w nasyp ziemny (z przedpiersiem, drogą wałową i licznymi trawersami) oraz wieżą obserwacyjną (w południowej części). Donżon wchłonął Szaniec Św.Floriana i Szaniec Kleszczowy. Stał się centrum twierdzy, jej najwyższym punktem i punktem ostatniego oporu. Znaczne zmiany zaszły na froncie południowym: wybudowano Słoniczoło Przedzamcza, nieregularny bastion Wysoki oraz Bastion Widok (zwany Wieżą Widokową). Dzieła te umożliwiły pełne panowanie nad miastem i przeprawą na Nysie Kłodzkiej. Dopiero budowa Donżonu uczyniła z twierdzy zintegrowany zespół obronny. Jego elementy, zwłaszcza na froncie północnym i częściowo zachodnim zyskały swoistą harmonię. Ich stopniowe spiętrzenie umożliwiło kolejną obronę i zapewniło wzajemne wsparcie ogniowe. Około 1779 roku wybudowano płaszcz wokół Korony Niskiej Fortu Owczej Góry. Płaszcz, w postaci siedmioramiennej gwiazdy otrzymał skarpowe kaponiery w kątach kleszczy (podobnie jak płaszcz Twierdzy Głównej).
Dalsze prace miały charakter korekcyjny, były próbami dostosowania twierdzy do wymagań nowych prądów w sztuce fortyfikacyjnej. W 1779 roku przebudowano barki bastionów dzieła koronowego Twierdzy Głównej, zmieniając kąt barkowy z prostego na rozwarty. Wiązało się to oczywiście ze znacznymi przebudowaniami kazamat bastionów, lecz znacznie poprawiło flankowanie fosy. Do 1802 roku w Forcie Owczej Góry wybudowano nowe koszary (tzw. Koszary Białe) oraz dwupoziomową baterię ze schronem.
W 1807 roku twierdze Kłodzko i Srebrna Góra były oblegane przez wojska Hieronima Bonapartego. Rozejm został zawarty 25 czerwca 1807 roku. Obie twierdze pozostały w rękach pruskich. Powzięto zatem decyzję o ich rozbudowie. Wokół Kłodzka w latach 1808-11 wybudowano 8 redut w odległości 1,2-2 km od rdzenia, dzięki czemu powstał obóz warowny. Pomyślano także o ściślejszym powiązaniu obu twierdz. W tym celu wybudowano kilka fortów w Masywie Grochowskim na wschód od Srebrnej Góry i na północ od Kłodzka.
W ciągu XIX wieku dość poważnie przebudowano płaszcz Twierdzy Głównej.
Zlikwidowano sześć mniejszych kleszczy (nr 3,4,5 na osi bastionu Ludmiła oraz 7,8,9 na osi bastionu Wacław) budując na ich miejscu dwa większe. Wiązało się to z likwidacją dwóch redut placów broni drogi krytej przed rawelinem Polnym. Kleszcz nr 10 na froncie zachodnim zastąpiono silnie rozbudowanym, trzykondygnacyjnym Wysokim Redanem. Fosę przed Redanem osłonięto dwiema kaponierami. Południowa kaponiera przy Lunecie Orła z 1763 roku została teraz włączona w ciąg nowej fosy, zaś sama Luneta Orła zlikwidowana. Cały płaszcz otrzymał skarpowe kaponiery w kątach kleszczy. Na froncie wschodnim zmiany były niewielkie. Zniesiono Mały Kleszcz zastępując go kaponierą baterią przy Drodze Krytej Jabłonki. Kaponiera ta flankowała wschodnie zbocze Góry Zamkowej, wschodnią skarpę Drogi Krytej Jabłonki i częściowo wschodnią ścianę Donżonu. Dalej na północ flankowanie odbywało się z nowej kaponiery przy skarpie Reduty Żurawia. Kaponiera strzegła również odcinek fosy i wału biegnący w dół po stoku (łączący Twierdzę Główną z Fortem Owczej Góry). W obrębie Żurawia przebudowano całkowicie prowadzącą do reduty krytą drogę na dwuwałowy ciąg otoczony fosą z kaponierami. Jeszcze jedna kaponiera pojawiła się od strony miasta - przy słoniczole Orła.
Prace te nie mogły zmienić zasadniczo wartości twierdzy, choć podniosły jej walory z zakresie obrony bliskiej. Twierdza starzała się nieubłaganie. Ostatnie prace miały miejsce w 1850 roku, kiedy zbudowano dwie lunety na południe od twierdzy. W roku 1877 skasowano fortyfikacje miejskie - ich rozbiórka trwała do 1811 roku. Od 1887 roku trwała rozbiórka szańców na przedpolach twierdzy. Sama twierdza nie została nigdy formalnie skasowana i umocnienia Twierdzy Głównej oraz Fort Owczej Góry są do dzisiaj zachowane.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |