HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Przełom wieku XVIII i XIX we Francji i Anglii

Pod koniec Ancien Régime we Francji ma miejsce szybki rozwój artylerii - działa stają się bardziej mobilne, ich zasięg wzrasta do 2000 metrów (zasięg użyteczny do 800 metrów), a szybkostrzelność do 2 strzałów na minutę. Powoduje to, że następcy Vaubana, który ciężar obrony kładł na barki piechoty, dostrzegają i doceniają artylerię.

Cormontaigne

Cormontaigne Louis (1696-1752) zaproponował modyfikację systemu bastionowego Vaubana, która pogłębiła obronę poprzez rozbudowę linii obronnej: kaponiery w fosie, reduty w rawelinach i placach broni. Prace Cormontaigne ograniczyły się do rozbudowy kilku twierdz na wschodzie Francji: Metz (podwójna korona Bellecroix), Bitche, Strasbourg i Wissembourg.

Montalembert

Montalembert Marc René (1714-1800) rozwinął teorię systemu kleszczowego i stworzył podstawy nowego systemu poligonalnego.

Jak wielu innych teoretyków, Montalembert wziął udział w 15 kampaniach i 9 oblężeniach zanim opublikował w 1787 roku swą pierwszą pracę "La fortification perpendiculaire" (Fortyfikacja pionowa). Jedenaście tomów drugiej pracy z 1793 roku nosi znamienny tytuł "L'art defensif superieur a l'offensif" (O przewadze obrony nad atakiem). Montalembert opracował projekty ufortyfikowania m.in. Brestu, Ile do France, Cherbourga i Cejlonu. Jako pierwszy zauważył, że oblężenie twierdzy to przede wszystkim pojedynek artyleryjski. Skoro artyleria odgrywa rolę najważniejszą, nie można dział ustawiać na odkrytych stanowiskach na wałach, gdzie skazane są na zniszczenie, lecz powinny znaleźć się w kazamatach, gdzie będą dobrze chronione.

Baszty artyleryjskie Montalemberta

Dla zwiększenia siły artylerii, a zwłaszcza artylerii dalekiego zasięgu, Montalembert proponował wzmocnić basztami artyleryjskimi wieloboczny narys głównej kleszczowej linii obronnej. Baszty takie miały mieć dwie lub trzy kondygnacje kazamat artyleryjskich i być umieszczone w głębi linii obrony, za wałem głównym. Kleszczowy wał główny miał być wyposażony w jedno lub dwupiętrowe kazamatowe baterie, kaponiery stokowe i skarpę oddzieloną. Wysokie ściany baterii osłonięte miały zostać słoniczołami i linią przeciwstraży. Fosa broniona miała być z kaponier umieszczonych we wklęsłych kątach wału i przeciwstraży. Ponadto w fosie znaleźć miały się raweliny z barkowymi kaponierami. Narys kleszczowy ma tą zaletę, że można go dość dobrze dopasowywać do ukształtowania terenu. Aby odsunąć artylerię oblężniczą jeszcze dalej od twierdzy, Montalembert proponował otoczenie jej pierścieniem samodzielnych, wzajemnie się flankujących fortów.

System poligonalny Montalemberta

Propozycje systemu poligonalnego były jeszcze bardziej radykalne. Proste linie wału głównego miały być zaopatrzone w skarpy oddzielone, schrony pogotowia, kaponiery i kazamatowe baterie. Z odcinków wału można było składać dowolne narysy otaczające wieloboczny obszar (poligon) broniony, stąd określenie systemu poligonalnego. Fosa broniona miała być przez dużą kazamatową kaponierę o kilku piętrach stanowisk artyleryjskich. Montalembert proponował wręcz rezygnację z fortyfikacji ziemnych na rzecz murowanych baterii i baszt bronionych wyłącznie ogniem własnych dział.

Jego propozycje były całkowitym zaprzeczeniem dotychczasowej linii rozwojowej fortyfikacji i za życia Montalemberta nie spotkały się z uznaniem. Skupienie artylerii w wysokich basztach wprawdzie pozwoliłoby uzyskać niespotykane natężenie i skupienie ognia, ale jednocześnie nadmiernie naraziłoby baszty na ogień artylerii oblężniczej. Dopiero wiek XIX stanie się wiekiem Montalemberta, a i to nie we Francji, gdzie nadal kultywowany będzie system bastionowy - cóż, nikt nie jest prorokiem we własnym kraju.

Za życia Montalemberta zrealizowano w 1775 tylko fort na wyspie Aix (Charente-Maritime) osłaniający redę Rochefort. Później we Francji powstało kilka dzieł, które nawiązały do projektów Montalemberta, zwłaszcza dzięki użyciu kazamatowych baszt artyleryjskich:

System poligonalny stał się po 1815 roku głównym systemem obronnym w Austrii [w latach 1820-33 wybudowano 5 fortów w Esseillon w Sabaudii nad granicą francuską, w latach trzydziestych powstała twierdza Linz wyposażona w pierścień 32 baszt artyleryjskich, a w latach 1833-60 podobna twierdza Werona] i Prusach (system nowopruski). Spiętrzone wysoko, zwrócone ku morzu umocnienia Sewastopola, Kronsztadu, Cherbourga i Portsmouth są z pewnością dobrym przykładem stylu Montalemberta. Kampania krymska 1854-56 i jedenastomiesięczne oblężenie Sewastopola dowiodły, że "Montalembertowskie Wybrzeże" - kazamatowe forty i baterie są wytrzymałe na ogień okrętów.

Spośród pomysłów Montalemberta największy sukces odniosły baszty artyleryjskie i oddzielone forty. Baszty, jako dzieła samodzielne lub włączone w inne formy, stosowano przez całą pierwszą połowę wieku XIX:

Wojny napoleońskie zmieniły oblicze wojny w Europie. Powstały wtedy m.in. koncepcje ufortyfikowania granic państw, aby wszystkie drogi, z których mogłaby skorzystać wroga armia zostały zablokowane. W Anglii, z obawy przed francuską inwazją, koncepcja ta zaowocowała ufortyfikowaniem południowego wybrzeża.

Mortella

W latach 1793-94 brytyjskie okręty wojenne miały okazję z zatoce Saint-Florent (wł: San Fiorenzo) na Korsyce przekonać się o niespodziewanej sile ognia i odporności trzech małych kamiennych wież strażniczych (na przylądku Mortella) bronionych przez zaledwie trzy działa i 30 ludzi. Późniejsze oględziny dokonane przez specjalistów z marynarki i armii skłoniły do podjęcia decyzji o budowie podobnych umocnień dla obrony brytyjskiego wybrzeża. Celem wież artyleryjskich miało być zwalczanie okrętów inwazyjnych. Inicjatorem budowy wież był niefortunny dowódca brytyjski spod Mortella Sir David Dundas.

Paradoksalnie wieże strażnicze, które wokół Morza Śródziemnego budowano od stuleci, a Brytyjczycy wznosili je już w latach 1778-1796 na wyspach na Kanale, nazwę, pod którą stały się znane otrzymały właśnie od tych kilku korsykańskich wież. Podobne do korsykańskich wieże wzniesiono m.in. w Cape Town (1796) (Kapsztad), Halifax w Nowej Szkocji (1796) i na Minorce (1798).

Łańcuch wież Martello na wybrzeżu Anglii

Budowa wież (zwanych wieżami Martello) na wybrzeżu Anglii rozpoczęła się w wiosną 1805 roku. Do 1808 wzniesiono 74 wieże i dwie okrągłe reduty (w Eastbourne i Dymchurch) na wybrzeżu południowym (od Newhaven do Dover), a do 1812 jeszcze jedną serię 27 wież na wybrzeżu wschodnim (od Clacton-on-Sea do Aldenburgh). Razem powstało 101 wież. Wieże usytuowane były w odległości około 500 metrów od siebie.

Wieża Martello

Wieże Martello nie były jednakowe - część była eliptyczna, reszta prostokątna z zaokrąglonymi krótszymi bokami (tylko jedna wieża w Aldenburgh była prostokątna), niektóre miały murowaną suchą fosę o szerokości 12 metrów z drewnianym mostem zwodzonym. Ich wysokość wynosiła około 10 metrów, wejście było umieszczone na wysokości 6 metrów. Grubość ceglanych murów wynosiła ok. 4 metry w przyziemiu. Na najniższej kondygnacji znajdowały się magazyny i prochownia, na piętrze pomieszczenia załogi (26 osób). Na stropie, na obrotowej lawecie umieszczone było 24 lub 32-funtowe działo albo haubica 5 i pół calowa. Parapet o grubości 1,8 m umożliwiał załodze prowadzenie ognia karabinowego, posiadał ponadto wnęki na amunicję do działa (donoszoną ręcznie z piwnicy). Wieże we wschodniej grupie były wyposażone w trzy działa. Sporo wież przetrwało do dzisiaj. Przetrwały wieże: 1-9, 13-15, 19, 23-25, 28, 30, 55 60-62, 64, 66, 73, 74 na południu oraz A, C-F, K, L, M, P, Q, T, U, W, Z, AA, CC na wschodzie. Wieża nr 3 w Folkestone - muzeum, No 24 w Dymchurch (English Heritage) - muzeum, No 73 w Eastbourne (Wish Tower) - muzeum lalek, No 74 w Seaford - muzeum regionalne, No A - East Essex Aviation Museum, No P w Landguard koło Felixtowe - centrum ochrony środowiska, No CC w Aldeburgh - Landmark Trust.

Royal Military Canal

Łańcuch wież został w tym samym czasie wzmocniony przez wykopanie Royal Military Canal o długości 42 kilometrów (od Hythe przez Rye prawie do Hastings), który oddzielił wybrzeże Romney Marsh od położonego powyżej płaskowyżu. Czy jednak kanał o szerokości 10 metrów byłby w stanie powstrzymać francuskie armie, które w Europie zdolne były forsować o wiele szersze rzeki?

Wieże Martello pojawiły się również w innych krajach, zwłaszcza w Irlandii (20 wież, m.in. Donabate), Kanadzie (m.in. Carleton Tower - New Brunswick, Murney Tower - Kingston w Ontario), Stanach Zjednoczonych (m.in. w Key West na Florydzie, Kemp Tower w Jersey), Afryce Południowej (podobne wieże, lecz mniejsze pojawiły się również w Japonii, Malezji i na Filipinach). Pełniły tam funkcję redut punktów oporu, a nie tylko brzegowej linii defensywnej jak w Anglii.

Luneta Arçon

W 1795 roku Jean Le Michaud d'Arçon (1733-1800), profesor fortyfikacji na Politechnice, przedstawił francuskiej Radzie ds. Fortyfikacji plan nowatorskiego małego dzieła wysuniętego, który spotkał się z uznaniem. Dzieło nazwane lunetą Arçon miało narys bastionu oddzielonego (lunety) i miało być umieszczane w odległości 600-800 metrów przed kurtyną głównego wału bastionowego. Zdolność obronna lunety została znakomicie zwiększona przez zamknięcie szyi murem, umieszczenie we wnętrzu ziemnego trawersu kryjącego schrony pogotowia, dodanie w szyi piętrowej reduty i zabezpieczenie fosy kaponierami w przeciwstoku. W lunety wyposażono pięć twierdz, m.in. Besançon (forty Touzey i Trois Chatels) i Mont-Dauphin (reduta na froncie Eygliers). Francuska Wielka Armia "wyeksportowała" pomysł lunety m.in. do Włoch (9 lunet w Palma Nova) i Polski.

Luneta Arçon była jednym z pierwszych dzieł wysuniętych, które może być uznane za prototyp późniejszych fortów twierdzy fortowej.

Napoleon I, mimo iż preferował akcje ofensywne, dostrzegał jak ważną rolę mogą odegrać fortyfikacje w wojnie. Uważał, że twierdze, mimo iż same nie są w stanie powstrzymać wrogich armii, mogą znakomicie rozpraszać i osłabiać wrogie siły oraz opóźniać ich marsz. Niezadowolony ze stanu francuskich fortyfikacji, w 1809 zażądał od Carnota przedstawienia raportu i propozycji modernizacji.

Carnot

Carnot Lazare (1753-1823) ukończył szkołę inżynierską w Mézieres, opublikowanie w 1784 pracy "Éloge de Vauban" otworzyło przed nim bramy akademii w Dijon i dało pozycję pozwalającą krytykować teorie Montalemberta. Po służbie w garnizonach w Calais, Cherbourgu i Béthune trafił do Arras, gdzie spotkał Robespierra. Rozpoczęła się jego rewolucyjna kariera polityczna, której ukoronowaniem było otrzymane w 1800 roku stanowisko ministra spraw wojskowych Francji. W 1789 w pracy "De la défense des places fortes" (O obronie twierdz) sprecyzował swe poglądy. Uznając wyższość ataku nad obroną doszedł do wniosku, że obrońcy twierdzy nie powinni kryć się za wałami, lecz dokonywać pod osłoną artylerii częstych wypadów. Twierdza powinna być tak zbudowana, by im to ułatwić. Zamiast murowanego, fosa powinna mieć lekko nachylony przeciwstok ("odwrócone glacis") dla ułatwienia wypadów i wyeksponowania zbliżających się oblegających na ogień. Artyleria forteczna powinna być ukryta w kazamatach i powinna dysponować siłą odpowiednią do zniszczenia okopów wroga. Carnot zaproponował również dość radykalne koncepcje modernizacji systemów bastionowych Vaubana.

Mur Carnota

Nowością w bastionowym systemie Carnota był mur skarpowy całkowicie oddzielony od ziemnego wału i odsunięty od niego. Mur ten miał mieć dwa poziomy strzelnic dla piechoty umieszczonych w niszach zapewniających żołnierzom osłonę od strony ataku i od góry. Za murem, a przed wałem, miały się znaleźć kazamatowe baterie dla moździerzy strzelających ponad murem. Pomysły Carnota nie spotkały się we Francji z życzliwym przyjęciem.

W latach 1823-24 w Anglii (Woolwich nad Tamizą) postanowiono sprawdzić teoretyczne zalety muru Carnota.

W tym celu wybudowano mur o grubości 2 m, wysokości 7 m i osłonięto go ziemną przeciwstrażą o tej samej wysokości umieszczoną 18 m przed murem. Odtworzono w ten sposób proponowany przez Carnota układ glacis-fosa-mur-wał. Trzy moździerze 251 mm z odległości 400 metrów i 8 dział strzelających pociskami 31 kg z odległości 336 metrów otworzyły ogień. Każde działo wystrzeliło po 100 pocisków. Uzyskano 338 trafień, a w murze powstała szczerba o szerokości 4,3 m. Ogień otwarto ponownie i następne 253 trafienia zamieniły mur w kupę gruzu.

Udowodniono, że artyleria oblężnicza jest w stanie samodzielnie zniszczyć mur Carnota, co nie przeszkodziło stosowaniu muru Carnota w całej Europie przez prawie cały XIX wiek.

Lyon i Paryż

W 1820 roku francuska Komisja ds. Fortyfikacji podjęła decyzję o budowie bastionowych umocnień wokół Lyonu i Paryża. W 1833 roku, gdy kończono prace w Lyonie, koncepcja fortów oddzielonych była jeszcze zbyt nowatorska: baterie dział dalekiego zasięgu nie zostały umieszczone za murem skarpowym, lecz przesunięte do tyłu na kawaliery. Umocnienia Paryża, ukończone w zasadzie około 1840 roku (tzw. umocnienia Thiers, 1837-45) składały się już jednak z bastionowego rdzenia (94 bastiony) i 17 fortów oddzielonych. Forty umieszczone zostały w odległości 1500-3000 metrów przed rdzeniem i przy wzajemnym wsparciu ogniowym miały uniemożliwić atakującym zajęcie wzgórz dominujących nad miastem.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl