HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


System bastionowy w czasach napoleońskich

Chasseloup-Laubat

Hrabia François de Chasseloup-Laubat [1754, Saint-Sornin - 1833, Paryż], absolwent szkoły inżynierskiej w Méziéres (1778-81), od 1795 dowódca inżynierii (général Comandant du Génie) Armii Włoskiej, 1801-02 projekty różnych dzieł w prowincji Veneto, m.in: Rocca d'Anfo, Peschiera, Mantua, Legnano, Pizzighettone, Alessandria, 1801-05 projektowanie i nadzór nad wszystkimi pracami w północnych Włoszech, w tym czworobok twierdz Mantua - Peschiera - Werona - Legnano oraz twierdza Alessandria, 1805 traktat o fortyfikacji i artylerii "Essai sur quelques parties de l'artillerie et des fortifications" (Szkic o niektórych problemach artylerii i fortyfikacji), 1806 szefem inżynierii Wielkiej Armii, udział w kampanii w Prusach i Polsce, projektowanie i nadzór nad pracami w Toruniu, Modlinie, Serocku, Pradze Warszawskiej, 1808 powrót do Italii, projekty i realizacje: Wenecja, Palmanova, Osoppo, Ankona, Mantua, 1809-10 duży projekt twierdzy La Spezia, 1812 szef inżynierii Wielkiej Armii, 1813 naczelny inspektor twierdz, powrót do Włoch.

Dufour

W roku 1822 G.H.Dufour z korpusu inżynierów, właśnie na służbie szwajcarskiej, zostaje instruktorem w szkole wojskowej Thoune, do której uczęszcza Napoleon III. Dufour ogłasza traktat, w którym zaleca modernizację istniejących dzieł fortyfikacyjnych poprzez wzniesienie nadszańców i nową metodę użycia rawelinów.

Szkoła w Mézieres i "systeme moderne françois"

Utworzona w 1750 roku szkoła inżynierska w Mézieres również opracowała własny system opierający się na propozycjach Cormontaigne'a i Montalemberta. System rozwinięty przez kapitana Choumara został skodyfikowany przez generała Noizet z korpusu inżynierów w traktacie "Systeme moderne françois" (Współczesny system francuski) w 1830 roku. W przeciwieństwie do pruskiego systemu poligonalnego, system francuski, mimo mylącej nazwy, jak zawsze kurczowo trzymał się narysu bastionowego, co prawda mniej rygorystycznie traktowanego niż w wieku XVII czy XVIII. Narysem podstawowym jest czworobok lub pięciobok bastionowy, skarpy murowane, a przeciwskarpy ziemne w stylu Carnota. W tym stylu zbudowano fortyfikacje Paryża w latach 1837-45. Najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły w Mézieres byli Chasseloup-Laubat, Bousmard (1749-1807).

Choumara

François Choumara (1787-1870), major, absolwent szkoły inżynierskiej w Metz, lansował także koncepcję oddzielania linii ognia (wału) od linii obrony (fosy), tzw. "niezależności parapetów i skarp". W latach 1826-1869 opublikował wiele prac teoretycznych.

Paryska kolekcja makiet

Kolekcja makiet fortyfikacyjnych utworzona została w roku 1668 za panowania Ludwika XIV przez ministra Louvois, przy aktywnym poparciu Vaubana. Umieszczona była początkowo w Luwrze, od roku 1776 w paryskim Hotelu Inwalidów. Traktowana była jako ścisła wojskowa tajemnica, trzeba było mieć osobiste zezwolenie króla na jej zwiedzanie, w roku 1697 liczyła 140 makiet. Kolekcje takie stały się w wieku XVIII popularne na dworach europejskich.

W roku 1800 Napoleon, który okazywał wielką przychylność dla olbrzymiej królewskiej kolekcji makiet fortyfikacyjnych, planował nawet umieścić ją w Luwrze. W tych latach kolekcja rozrastała się, powstawały m.in. makiety służące do nauki oficerów inżynierii. Napoleon zakupił kolekcję Montalemberta, skonfiskował kolekcję Stathoudera w Holandii i kolekcję króla Sardynii. Wykonano makiety nowych projektowanych twierdz: Rocca d'Anfo w Lombardii (1804), Brest, Cherbourg, Spezzia (Napoleon pragnął uczynić Spezzię głównym wojennym portem). Wcześniej, w roku 1791 powołano Komitet ds. Fortyfikacji oraz magazyn pism, map, planów i makiet, podległy korpusowi inżynierii, na czele archiwum stał pułkownik Carnot, brat generała.

Koncepcja Napoleona

Napoleon nie lekceważył fortyfikacji, choć nie miały być celem głównym wojny. Przypisał im m.in ważną rolę zabezpieczania przepraw, składów i punktów etapowych w operacjach armii. Napoleon ukształtował swą doktrynę fortyfikacyjną w latach 1806-11. Różniła się on od doktryn tradycyjnych przede wszystkim skalą. O ile zazwyczaj elementem szczegółowym było dzieło forteczne, o tyle w systemie napoleońskim elementami były całe twierdze. "Cytadelą" układu obronnego w Europie miała być Francja, zaś otaczające je państwa sprzymierzone bądź kontrolowane miały być "redutami" w postaci tzw. "twierdz centralnych" (magazynowych) oraz "fortów zewnętrznych" (twierdze graniczne i nadmorskie) tworzących "bariery fortyfikacyjne". Grupy twierdz mogły z powodzeniem zapewniać stosunkowo niewielkim siłom oparcie w zajętych przez francuskie wojska krajach. Taką bazą przeciw Austrii był czworobok twierdz włoskich (twierdze te odegrały swą rolę dopiero w wyzwoleńczej wojnie włoskiej w 1849 roku - czworobok twierdz włoskich stanowił najpierw schronienie, a później bazę wypadową wojsk austriackich pod dowództwem gen. Radetzky'ego przeciw rewolucyjnym wojskom wenecko-mediolańskim) i przeciwko Rosji trójkąt twierdz Warszawa - Modlin - Serock.

Modlin

Modlin był we francuskich planach jednym z najważniejszych punktów strategicznych. W roku 1805 Napoleon przysłał do Polski gen. Chasseloup-Laubat, który opracował projekty (jest możliwe, że autorem projektu twierdzy Modlin z lat 1811-12 opracowanego przez Malleta i Haxo jest sam Napoleon, podobnie jak jest autorem ceglanej działobitni w Utrackim dziele koronowym z lat 1811-12 - od baszt Montalemberta różni się ona tylko tym, że jest kwadratowa, a nie okrągła), przedmościa toruńskiego praskiego w Warszawie, modlińskiego i serockiego. Fortyfikacje Modlina składać miały się z czterech części: głównego obwodu obronnego na prawym brzegu Wisły i Narwi (4 fronty bastionowe i 3 dzieła koronowe - Utrackie, Środkowe i Modlińskie wysunięte przed bastionowy rdzeń około 800-1000 metrów), przedmościa Kazuńskiego na lewym brzegu Wisły (dzieło koronowe), dzieła rogowego między Wisłą i Narwią i działobitni na Wyspie Szwedzkiej. Pracami w Modlinie kierowali polscy inżynierowie Ignacy Prądzyński (1792-1850), Jan Malletski (Jean Mallet, 1777-1846), Mięciszewski oraz francuscy generałowie Prevo-Vernois i Haxo. W projekcie twierdzy Modlin widać charakterystyczne cechy systemu Chasseloup-Laubat:

Twierdza Modlin opracowana jest także odrębnie...

Haxo

François Haxo (1774-1838), generał francuski, absolwent szkół artylerii w Chálons-sur-Marne i politechniki w Paryżu, w okresie Rewolucji brał udział w oblężeniach twierdz Mannheim i Moguncja. Ufortyfikował twierdze Landau, Bitche, Genewa. W latach 1800-06 kierował na Półwyspie Apenińskim (Mantua, Wenecja, Peschiera, Rocca d'Anfo). W roku 1807 wysłany przez Napoleona do Turcji ufortyfikowal Dardanele. W latach 1808-10 walczył na Półwyspie Apenińskim kierując oblężeniami Saragossy, Leridy i Mequinenzy. W roku 1811 został mianowany szefem inżynierii Armii Niemiec i nadzorował budowę fortyfikacji na Śląsku, Pomorzu i w Księstwie Warszawskim (m.in. Modlin i Gdańsk). W roku 1813 fortyfikował Hamburg. W okresie Restauracji mianowany inspektorem inżynierii nadzorował prace w twierdzach Belfort (1830), Grenoble (1832), Besançon, Dunkierka, Saint-Omer, Sedan, Lyon, Paryż. W roku 1832 po 24 dniach zdobył Antwerpię.

Oblężenie Modlina

Twierdze na ziemiach polskich odegrały niebagatelną rolę w wojnach napoleońskich. W roku 1813 nieukończona twierdza Modlin była długo broniona przez 4000 Polaków i 1500 Francuzów, Sasów i Wirtemberczyków dowodzonych przez Kosseckiego i Daendelsa przed 10 tysiącami Rosjan pod dowództwem Paskiewicza.

Gdańsk

W Gdańsku, po jego zdobyciu w roku 1807, Francuzi przebudowali umocnienia na wzgórzach Biskupia Górka i Grodzisko oraz linię umocnień na prawym brzegu Wisły.

Toruń

W Toruniu, zajętym w 1806 bez walki, w roku 1807 przebywał gen. Chasseloup-Laubat. Na Górze św. Jakuba wzniesiono poligonalny szaniec o narysie lunety, dwie mniejsze lunety na odcinku północno-wschodnim oraz przebudowano przyczółek mostowy. Po powrocie do Paryża Chasseloup-Laubat sporządził dwa projekty, złożone i trudne do realizacji. Cechy tych projektów to charakterystyczne lunety Arçon w przedstoku w własną fosą, placami broni i redutami. W roku 1815 twierdza Toruń posiadała bastionowy rdzeń (8 bastionów, 3 raweliny, 4 wysunięte lunety i 3 szańce), szaniec na Kępie Bazarowej, umocniony kleszczowym wałem Zamek Dybowski i lewobrzeżny przyczółek mostowy.

Praga Warszawska

W roku 1806 w Warszawie dokonano całkowitej modernizacji fortyfikacji Pragi.

Zamość

Bastionowe umocnienia i miasto Zamość wzniósł w latach 1580-90 Bernardo Morando w stylu nowowłoskim. Prace ukończono w 1618 roku. W latach 1687-94 mjr Jan Link wybudował nowy bastion nr 3 z piętrowymi cofniętymi barkami bez orylonów. Barki te wraz z częścią wału tworzą rodzaj nadszańca. Takie nowatorskie, odmienne od powszechnie stosowanych rozwiązań Vaubanowskich, propozycje spotykało się w XVII i XVIII wieku w Niemczech i Szwecji (Narwa) oraz Rosji (twierdza Pietropawłowska). Dwa bastiony (5 i 6) otrzymały kaponiery narożne.

Twierdza Zamość przeszła dwa oblężenia - w roku 1809 podczas wojny polsko-austriackiej broniona przez 2500 Austriaków pod dowództwem płk. Pulszky'ego została zdobyta szturmem przez Polaków pod dowództwem gen. Pelletiera, a w roku 1813 czterotysięczny polski garnizon bronił się kilkanaście miesięcy przed rosyjskimi oddziałami gen. Ratha. Po zajęciu w roku 1809 twierdzy, gen. Mallet-Malletski prowadził w latach 1809-13 prace, utrzymane całkowicie w duchu bastionowej szkoły w Mézieres.

Prace Malleta 1809-13

Mallet zaproponował wzmocnienie obrony bastionów przez zwiększenie liczby stanowisk dział i wzmocnienie bram poprzez budowę rawelinów, słoniczół (przed bastionami 3 i 4) i nadszańców (w bastionach 4,6 i 7). Raweliny były nieregularne, posiadały słoniczoła. W 1810 roku osłonięto słoniczołami zbudowane już raweliny przed frontem 5-6. Front 6-7 otrzymał wysuniętą przed przeciwstok lunetę, nieco podobną do lunety Arçon, utrzymaną w stylu Bousmarda z załamanymi czołami tworzącymi barki. Rawelin przed Bramą Lwowską osłonięto półksiężycem, bastion 1 redanem i słoniczołem, bastion piatta forma osłonięto lunetą ziemno-drewnianą, a front 3-4 dwiema lunetami. Bastiony 4,6,7 otrzymały ziemne nadszańce w szyjach, a bastiony 5 i 6 kazamaty w cofniętych barkach. Dzieła te były pośpiesznie i wadliwie założone.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl