HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Fortyfikacje pruskie na wschodzie na początku XIX wieku.

Twierdza Brzeg

Twierdzę Brzeg, w XVIII wieku jedną z najpotężniejszych na Śląsku, w roku 1807 pruska załoga oddała wojskom francuskim po kilku dniach oblężenia, właściwie bez walki. Francuzi następnie twierdzę rozebrali.

Twierdza Toruń

Toruń w roku 1806 został zajęty bez walki przez Francuzów i w 1807 znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. W tymże roku w Toruniu przebywał znany fortyfikator francuski gen. Chasseloup-Laubat, który po lustracji sformułował wytyczne naprawy lub rozbudowy starych osiemnastowiecznych umocnień bastionowego rdzenia twierdzy. Do roku 1809 wzniesiono dwie małe lunety na Górze św. Jakuba i dwie na północno-wschodnim przedpolu, ponadto przebudowano umocnienia przyczółka mostowego. Po powrocie do Paryża gen. Chasseloup-Laubat sporządził dwa projekty, dość śmiałe, ale trudne do realizacji. Ostatecznie do roku 1815 uzupełniono ciąg szańców, zaniechano projektowanych dzieł koronowych, wybudowano cztery ziemne lunety, przyczółek lewobrzeżny otrzymał formę zbliżoną do dzieła rogowego, a Zamek Dybowski otoczono okopami kleszczowymi.

Twierdza Kołobrzeg

W zasadniczej swej części twierdza Kołobrzeg powstała w wieku XVII. Od 1653 Kołobrzeg należał do Prus. Prusacy od razu przystąpili do rozbudowy wcześniejszych fortyfikacji (m.in. szwedzkich z lat 1631-53). Na początku wieku XVIII Kołobrzeg był silną twierdzą, posiadającą bastionowy rdzeń, dzieło rogowe Ujście oraz liczne reduty, lunety i raweliny. W 1709 sztorm zburzył stary (z 1627 roku) drewniano-ziemny blokhauz przy ujściu Parsęty, wobec czego Prusacy wybudowali nowy szaniec, który przetrwał trzy oblężenia rosyjskie w 1758, 1760 i 1761 roku. Na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku nastąpiła rozbudowa twierdz: wzniesiono redutę Morast, szereg szańców (m.in. Szaniec Ceglany), Redutę Gelbern, przyczółek mostowy z lewej strony Kanału Drzewnego i tzw. Fort Ujście.

Fort Ujście był bardzo ciekawym założeniem: jego rdzeń stanowiła niska, czterokondygnacyjna, murowana, skazamatowana okrągła basteja (basteja przetrwała do dzisiaj, stanowi obecnie podstawę nadbudowej na niej latarni morskiej), uzupełniona od strony lądu dwoma ziemnymi bastionami. Basteja owa przypomina typową basztę Montalemberta, zaś swą funkcją stanowi odbicie małych francuskich baszt "risbanów" - forteczek nadmorskich, np. Calais, Dunkierki. Budowę całego Fortu Ujście, rozpoczętą w latach 1770-74, dokończono w latach 1832-36.

W latach 1806-07 twierdza przeszła oblężenie, stawiając bohaterski opór. Kluczową rolę w czasie oblężenia odegrał Fort Wilczy z 1807 roku. Przetrwała w prawie niezmienionym stanie cały XIX wiek, w latach trzydziestych została nieznacznie rozbudowana, zdemilitaryzowana została w 1873 roku.

Twierdza Nysa

Nysa została po raz pierwszy ufortyfikowana w końcu XVI wieku przez Jana Schneidera z Lindau, budowniczego twierdz Wrocław, Gdańsk i Elbląg. W roku 1594 przygotował on projekt systemu obronnego w typie bastionowej szkoły nowowłoskiej. W roku 1643 przebudowane te fortyfikacje w duchu szkoły staroholenderskiej, potem kolejnej przebudowy dokonali Prusacy w latach 1742-58. Prace prowadził gen. von Wallrawe, wg planów zatwierdzonych przez Fryderyka II, w systemie staropruskim. Fortyfikacje wtedy zbudowane przetrwały aż do lat siedemdziesiątych XIX wieku. Zbudowano wtedy dwa srednie (fort I i II) i dwa małe forty (fort III i Blockhausschanze) oraz umocnienia dworca kolejowego, a inne zmodernizowano na początku lat osiemdziesiątych.

Twierdza Wrocław

Podobne były dzieje twierdzy Wrocław. W latach 1544-1606 wzniesiono fortyfikacje bastionowe starowłoskie wg projektu Jana Schneidera z Lindau, przebudowano je w stylu staroholenderskim wg projektu Walentyna Saebischa (znanego z prac w Kłodzku) w latach 1627-93. Kolejną przebudową w wieku XVIII kierował gen. von Wallrawe, potem Pinto. Wzniesiono okazałe fortyfikacje staropruskie, jednak przetrwały one zaledwie do roku 1807 - rozbiórkę fortyfikacji rozpoczęli Francuzi, zaś Prusacy kontynuowali od roku 1815 aż do lat sześćdziesiątych XIX wieku.

Twierdza Poznań

Bastionowe fortyfikacje Poznania z XVII i XVIII wieku rozebrali sami Prusacy w latach 1797-1805, przygotowując sobie tym samym grunt pod budowę późniejszą budowę nowopruskiej twierdzy poligonalnej (omówionej odrębnie).

Twierdza Kostrzyn

Pierwsze fortyfikacje Kostrzyna, pochodzące z lat 1535-43 były fortyfikacjami w typie szkoły włoskiej; zbudowane zostały przez Francesco Chiaramella i Rocha Guerini-Linari. Nieznacznie modernizowane dwukrotnie w XVII i XVIII wieku (bastion Brandenburgia wzniesiony przez Corneliusa Ryckwaerta), przetrwały cały XIX wiek, stając się po roku 1815 rdzeniem nowych fortyfikacji w typie staro- i nowopruskim. W roku 1806 twierdza Kostrzyn została przez wojska francuskie zajęta bez walki.
Twierdza omówiona jest odrębnie.

Twierdza Koźle

Koźle było w roku 1815 jedną z większych twierdz śląskich. Prusacy w latach 1815-71 nie wprowadzili do niej żadnych większych zmian.
Twierdza omówiona jest odrębnie.

Twierdza Kłodzko

Pierwsze bastionowe fortyfikacje w Kłodzku wzniesiono wg projektu wrocławskiego fortyfikatora Welentyna Saebischa w latach 1622-1720. Jego prace kontynuował Jakub Carove, jednak przerwane one zostały w 1742 prze pruskie oblężenie. Po roku 1742 nastąpiła całkowita przebudowa twierdzy prze gen. von Wallrawe, który uzupełnił system fortyfikacji kłodzkich budując po drugiej stronie Nysy Kłodzkiej fort na Owczej Górze (od 1743). Umocnienia twierdzy głównej, Fortu Owczej Góry oraz miejskie zrealizowano około roku 1770. W latach 1770-74 stary średniowieczny zamek, nadal istniejący w środku twierdzy głównej, zastąpiono kleszczowym rdzeniem - Donżonem - wg projektu włoskiego inżyniera Pinto. Dalsze prace w potężnej twierdzy miały niewielki zakres i były próbą dostosowania jej do wymagań nowych prądów w sztuce fortyfikacji. Najważniejsze z tych prac to budowa w latach 1808-11 obozu szańcowego wokół twierdzy oraz budowa w 1813 roku kilku fortów zaporowych w Masywie Grochowskim w celu powiązania twierdzy kłodzkiej z twierdzą w Srebrnej Górze. Twierdza w niezmienionym stanie przetrwała do roku 1877, kiedy rozebrano fortyfikacje wokół miasta, nigdy nie została formalnie skasowana.

Rysunek Fortu na Owczej Górze w Kłodzku

Twierdza Srebrna Góra

W 1742 roku Prusy przejęły od Austrii Śląsk. Aby wypełnić lukę pomiędzy twierdzami Kłodzko i Świdnica, przystąpiono do fortyfikowania Srebrnej Góry. Twierdza projektowana najpierw przez Pinto, a od roku 1764 przez płk. Regelera, powstała w latach 1763-1778. Posiadała niezwykle interesujący rdzeń (Donżon) składający się z czterech bastej. Po roku 1815 nie prowadzono w niej żadnych prac, używano jako poligonu artyleryjskiego i wreszcie skasowano jako przestarzałą w roku 1867.

Inne umocnienia

Do roku 1748 fortyfikacja staropruska zdominowana była przez koncepcje fortyfikacyjne generała Gerharda Corneliusa von Wallrawe. Po jego uwięzieniu w 1748 roku, w pruskiej działalności fortyfikacyjnej nastąpił łatwo wyczuwalny moment załamania. Niektóre dzieła z drugiej połowy XVIII wieku reprezentują kleszczową linię Wallrawowską, inne wręcz wracają do starszych systemów bastionowych. Z tego okresu pochodzą umocnienia Nowego Portu i Westerplatte, wzniesione w latach osiemdziesiątych XVIII wieku. Powstały wtedy pierścień redut i szańców funkcjonował w niezmienionej formie przez cały XIX wiek. W roku 1766 projektowano regularny fort carre w Świnoujściu oraz umocnienia przyczółka mostowego na Wiśle pod Kwidzynem. Odwrót od koncepcji Wallrawego zaowocował budową wspomnianego fortu nadmorskiego w Kołobrzegu oraz w Piławie w roku 1800. Oba forty miały formę typowej okrągłej baszty artyleryjskiej Montalemberta.

Twierdza Grudziądz

Fryderyk II Wielki, który sprawy fortyfikacji po uwięzieniu Wallrawego próbował ująć we własne dłonie, rozpoczął w roku 1776 budowę twierdzy w Grudziądzu. Miała ona zabezpieczyć Prusy od strony Rosji, która stała się niepewnym sprzymierzeńcem, zwłaszcza po odmowie odnowienia sojuszu po pierwszym rozbiorze Polski. W rozległym założeniu, którego rdzeń stanowi donżon o kleszczowym, gwiaździstym narysie, wykorzystano w umiejętny sposób różne koncepcje fortyfikacyjne. Budowę wg planów pułkownika d'Heintze prowadzono pod kierownictwem kapitana-inżyniera P.von Gotzenbacha do 1788 roku. Po Gdańsku i Toruniu, Grudziądz stał się na początku wieku XIX najsilniej ufortyfikowanym miastem Dolnej Wisły. W założeniach twierdza miała stanowić bazę dla wojsk pruskich w przypadku wojny z Rosją, osłaniać przeprawę na Wiśle oraz pełnić rolę składów wojskowych. W latach 1815-71 prowadzono jedynie bieżące naprawy i w roku 1872 twierdzę skasowano. Twierdza grudziądzka nosiła nazwę Feste Courbiere od nazwiska jej bohaterskiego obrońcy w 1806 roku - generała Wilhelma Rene de Courbiere. W 1889 roku przywrócono Grudziądzowi rangę przedmościa i rozbudowano, co zostało opisane odrębnie.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl