HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Prusy w latach 1815-71. Część 1.

W Związku Niemieckim po okresie wojen napoleońskich nastąpił szereg zmian w organizacji armii i sztuce fortyfikacyjnej. W roku 1810, w czasie okupacji francuskiej, nastąpiła reforma armii niemieckich na wzór francuski, m.in. utworzono Korpus Inżynierów, składający się z brygad inżynierskich i fortecznych. Kiedy w 1821 roku Bundestag uchwalił szereg aktów prawnych regulujących organizację Armii Związkowej, utworzono Inspekcje Inżynierskie i prawnie usankcjonowano funkcjonującą od 1816 roku instytucję Generalnego Inspektora Korpusu Inżynierów i Twierdz. Podobnie zatwierdzono Generalny Inspektorat Artylerii oraz Generalny Inspektorat Rysunków oraz Obrazów Wojskowych. Najwyższą władzę wojskową sprawował król pruski: 1797-1840 Fryderyk Wilhelm III, 1840-61 Fryderyk Wilhelm IV, 1861-71 Wilhelm I, 1871-88 Wilhelm I jako król pruski i cesarz niemiecki.

Generalny Inspektor Korpusu Inżynierów i Twierdz, którym od 1816 był generał von Rauch, miał sprawować zwierzchni nadzór nad podległą mu dziedziną. Do pomocy miał swoich zastępców - adiutantów oraz sztab. Planowanie w obrębie danej twierdzy należało do odpowiedniego oficera odkomenderowanego z Korpusu Inżynierów; mógł on samodzielnie pracować w oparciu o ogólne wytyczne Generalnego Inspektora, pełniąc funkcję Dyrektora Budowy Twierdzy, dysponując 1-14 oficerami.

W czasie budowy twierdzy Toruń, gen. von Rauch przesłał swe wytyczne w postaci szkicowego planu proponowanych umocnień. W czasie budowy twierdzy Poznań pierwsze szkicowe plany sporządził gen. von Grolman, następnie według jego rysunku wstępny projekt opracował płk. Seydel, pracownik Ministerstwa Wojny i projekt ten przedłożono do zatwierdzenia w Ministerstwie Wojny. Generalny Inspektor zatwierdził projekt i przekazał do realizacji majorowi Leopoldowi von Brese. Dopiero ten ostatni jest właściwym twórcą fortyfikacji Poznania, choć szczegółowy projekt znowu musiał zostać zatwierdzony przez gen. von Raucha, Generalnego Inspektora. W przypadku twierdzy poznańskiej proces ten wyjątkowo rozciągnięto aż na kilkanaście lat, co było wynikiem braku funduszy na budowę.

Generalny Inspektor Twierdz oraz Korpusu Inżynierów i Pionierów

Generalny Inspektor Twierdz oraz Korpusu Inżynierów i Pionierów był osobą, która z racji swej pozycji decydowała o kształcie pruskiej doktryny fortyfikacyjnej. W armii Związku Niemieckiego, do jej realizacji służyły mu siły Korpusu Inżynierów. Liczący około trzystu oficerów Korpus miał dwa główne zadania - rozwijać sztukę fortyfikacyjną oraz dowodzić oddziałami pionierów. Na czele Korpusu stał Generalny Inspektor, zaś trzema (później czterema) inspekcjami inżynieryjnymi (w każdej po dwie-trzy inspekcje forteczne i dwie inspekcje pionierów) dowodzili inspektorowie odpowiednich szczebli.

1867 roku powołany został przez Generalnego Inspektora gen. von Biehlera Komitet Inżynieryjny, który zgodnie z kolektywnym sposobem pracy w pruskim Korpusie Inżynierów, zająły się projektowaniem nowych fortów.

Generał von Rauch był Inspektorem od roku 1816, w 1837 roku został zastąpiony przez gen. von Astera, który urzędował do 1849. Po przejściu von Astera w stan spoczynku, Inspektorem został gen. von Brese. W 1860 Inspektorem został ks. Wilhelm Radziwiłł (1797-1870), syn księcia Antoniego Radiwiłła, Namiestnika Wielkigo Księstwa Poznańskiego. Drugim inspektorem był wtedy gen. Moritz von Prittwitz und Gaffron. W latach 1867-73 Inspektorem był gen. von Kameke, 1873-84 gen. von Biehler, 1884-86 gen. von Brandenstein, a potem 1886-88 gen. von Stiehle.

Generalni Inspektorzy wymienieni zostali odrębnie, na innej stronie...

Korpus Inżynierów i Pionierów.

W 1889 w pruskim Korpusie Inżynierów i Pionierów było około 300 oficerów (około 250 w Inspekcjach oraz około 50 w Sztabie). Struktura Korpusu przedstawiała się następująco:

Pionierzy.

Pionierzy to oddziały specjalne, przeznaczone do wznoszenia twierdz, fortyfikacji polowych i umocnień doraźnych. W razie potrzeby w czasie walki mogli wspierać piechotę. W armii Związku Niemieckiego (i Północnoniemieckiego) do każdego Korpusu Armijnego przydzielano po jednym batalionie pionierów liczącym ok. 500 żołnierzy.

Do każdego z ośmiu pruskich Korpusów Armijnych przydzielono po jednym batalionie pionierów - powstały one w 1816 (jako Oddziały Pionierów - niem: Pionier Abteilung, w 1860 nazwano je Batalionami), parę kolejnych w 1866 roku, wszystkie rozwiązano w 1919 roku. W każdym batalionie były trzy kompanie. Stacjonowały w latach 1816-60 w następujących miejscowościach (w zależności od tego, gdzie prowadziły prace fortyfikacyjne).

Szkolnictwo wojskowe.

Wykształceniu fachowemu oficerów inżynierów służył trzystopniowy system pruskiego szkolnictwa wojskowego. Stopień pierwszy tworzyły szkoły kadetów, zwane instytutami. Istniało 6 pruskich i jeden saksoński instytut przygotowawczy oraz Najwyższy Instytut Centralny w Berlinie, którego program nauczania zbliżony był do programu gimnazjum realnego. Państwa niemieckie zdane były na pruskie szkoły kadetów. Stopień drugi tworzyło siedem pruskich szkół wojskowych przygotowujących do egzaminów oficerskich, zaś stopień trzeci i najwyższy trzyletnia Akademia Wojskowa w Berlinie dla oficerów wszystkich rodzajów wojsk oraz berlińska Szkoła Artylerii i Inżynierii. Młodzi porucznicy artylerii lub Korpusu Inżynierów, w rok po nominacji oficerskiej musieli rozpocząć naukę w Szkole. Po roku nauki następował egzamin, po którym absolwenci stawali się definitywnie oficerami swojego rodzaju broni. Oficerowie szczególnie uzdolnieni mogli zostać rekomendowani na drugi rok studiów. W Szkole Artylerii i Inżynierii nauczano matematyki, geodezji, hydrotechniki, maszynoznawstwa, chemii, fizyki, rysunku (geometrycznego, perspektywicznego i sytuacyjnego), budownictwa cywilnego i wojskowego, sztuki oblężniczej i obronnej oraz budowy dróg i mostów (pontonowych).

Sztab Generalny.

Powstanie pruskiego Sztabu Generalnego związane było z wieloma trudnościami. Rozpoczęta w 1813 roku reforma wojskowa zmierzała do powołania Sztabu, utrzymano jednak stary pruski system królewskiego doradztwa wojskowego, realizowanego przez Generalną Adjutanturę i Najwyższe Kolegium Wojskowe - rodzaj gabinetu wojskowego. Utworzono Ministerstwo Wojny, które podobnie jak generałowie dowodzący armią, podlegało bezpośrednio królowi. Król Prus rządził podległymi mu instytucjami przy pomocy rozkazów gabinetowych (Hochste Kabinettsorder).

Ministrowie wojny Prus.

Królowie Prus i cesarze niemieccy.

Armia Związkowa (Bundesheer).

Od roku 1816 do 1866 w armii Związku Niemieckiego był 9 pruskich Korpusów Armijnych (Gwardyjski w Berlinie oraz 8 stacjonujących w pruskich prowincjach). Badenia miała jeden korpus zorganizowany na wzór pruski, Bawaria miała dwa korpusy, a Wirtembergia dywizję piechoty (4 pułki?).

Struktura korpusu armijnego oraz dowódcy poszczególnych Korpusów omówieni zostali odrębnie, na innej stronie...

Elementy składowe systemu twierdz niemieckich 1815-71 omówione zostały odrębnie, na innej stronie...

Korpus ArmijnyDowództwo
I K.A.Królewiec
II K.A.Szczecin
III K.A.Spandau
IV K.A.Magdeburg
V K.A.Poznań
VI K.A.Nysa
VII K.A.Wesel (?)
VIII K.A.Koblencja
Gwardyjski K.A.Spandau

Do pruskich korpusów przydzielone były oddziały pionierów nr 1-8 (24 kompanie), oddział gwardyjski pionierów (3 kompanie), ponadto 2 pruskie kompanie rezerwowe pionierów stacjonowały w Luksemburgu i heskiej Moguncji.

Po 1866 roku, zgodnie z konstytucją Związku Północnoniemieckiego z kwietnia 1867 roku, utworzono następne 3 pruskie korpusy, stacjonujące m.in. w Szlezwiku, Holsztynie, Hanowerze i Hesji, a ponadto samodzielną dywizję Wielkiego Księstwa Hesji. W Saksonii powstał kolejny korpus, zorganizowany na wzór pruski.
Korpus ArmijnyDowództwo
IX K.A.Rendsburg (?)
X K.A.?
XI K.A.?
Saski XII K.A.Drezno (?), Lipsk (?)

Jedenaście pruskich korpusów przydzielono do pięciu Armii (niem: Armee Abteilung):

W armii było Związku Północnoniemieckiego było wtedy 13 batalionów pionierów: dwanaście przy pruskich korpusach, trzynasty przy korpusie saskim. Przy dywizji Heskiej funkcjonowała samodzielna kompania pionierów.

Twierdze Związkowe (Bundesfestungen).

Państwa niemieckie południowe, które należały do Związku Niemieckiego, a teraz po 1866 "wypisały" się ze Związku północnoniemieckiego, czyli Badenia, Bawaria i Wirtembergia utrzymywały własne siły zbrojne, choć podporządkowane tajnymi układami królowi Prus, a co za tym idzie pruskim władzom wojskowym i sztabowym. Na terenach południowo-zachodnich Niemiec nadal utrzymywano pięć Twierdz Związkowych (niem: Bundesfestung): w Badenii Rastatt, w Palatynacie Landau (Germesheim była twierdzą krajową), w południowej części Hesji Moguncja-Kastel i w Wirtembergii Ulm.
Przestarzała twierdza Landau została skreślona z listy w lutym 1875. Landau ogłoszono "miastem otwartym".
Piątą Twierdzą Związkową był od 1815 roku Luksemburg, jednak w 1867 Prusy poniosły porażkę polityczną, w efekcie której Księstwo nie przystąpiło do Związku Północnoniemieckiego, a pruski garnizon musiał w maju 1867 opuścić twierdzę, która została zneutralizowana w tym samym roku (mimo ogłoszenia "wieczystej neutralności" Luksemburga nie rozebrano dzieł twierdzy.
Garnizon Moguncji (Twierdzy Związkowej od 1816 roku), położonej w części południowej Hesji, która nie weszła do Związku, był samodzielny, choć prawo ustanawiania dowódcy twierdzy miał król Prus.

Twierdze Związkowe tworzyły zaporę chroniącą Niemcy przed uderzeniem z Francji. Najbardziej wysunięta była oczywiście nadgraniczna Twierdza Związkowa Luksemburg oraz pobliska pruska twierdza Saarlouis. Pierwszą linię obronną przeciwko uderzeniu francuskiemu, które wyszłoby z Nadrenii w kierunku północno-wschodnim na Berlin tworzyły nadgraniczne twierdze Landau i Germesheim w Palatynacie oraz nowa (budowa rozpoczęta na pocz. lat 40-tych XIX w.) Rastatt w Badenii. Na linii Renu znajdowały się twierdze: heska Moguncja oraz pruskie Koblencja, Kolonia, Wesel - osłaniały one Związek Niemiecki od wschodu. Uderzenie francuskie na wschód zablokować miała nowa (budowa rozpoczęta 1841-42) twierdza Ulm nad Dunajem w Wirtembergii (na granicy z Bawarią) - 170 km na wschód od francuskiego Strassbourga oraz nieco dalej położona na wschód (220 km od Ulm) na kierunku wiedeńskim bawarska twierdza krajowa Ingolstadt nad Dunajem. Twierdze Ulm i Rastatt projektowane były przez austriackiego inżyniera von Scholla.

W roku 1871 po utworzeniu Rzeszy zrezygnowano z instytucji Twierdz Związkowych, gdyż stały się one twierdzami Rzeszy tak, jak pozostałe twierdze krajowe. Saksonia, Bawaria i Wirtembergia zachowały w Rzeszy przynajmniej formalnie odrębność w organizacji wojska i osobne ministerstwa wojny, a w Bawarii król zachował nawet dowództwo nad armią (ale tylko w czasie pokoju).

Powstały również kolejne korpusy armijne m.in. (XII K.A. w Ulm, XIV w Neu-Breisach, XV w Strasbourgu).


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl