HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Prusy w latach 1815-71. Część 2.

W czerwcu 1814 roku, minister wojny gen. von Boyen dokonał reorganizacji armii - utworzono 7 korpusów armijnych. Dokonała się ostateczna przemiana dowództwa armii - Generalny Sztab wchłonął Generalne Kwatermistrzostwo i usytuował się przy Naczelnym Dowództwie Armii. Szefem Sztabu został gen. von Grolman. Korpusy Armijne także otrzymały sztaby, których dowódcami zostali młodzi, zdolni oficerowie pruscy: Reiche, Aster, Clausewitz, Valentini, Rudolphi i Witzleben.

Sztab Generalny został podzielony, zgodnie z wymogami doktryny wojennej, na trzy sekcje, zajmujące się wschodnim, południowym i zachodnim teatrem wojny. Podstawową zasadą było opracowanie planów wojennych oraz planów operacji jeszcze w czasie pokoju. Wypracowanie nowych założeń doktrynalnych gen. von Grolman uznał za zadanie najważniejsze, któremu służyły zarówno szerokie wykształcenie jego oficerów, jak i utworzenie Sekcji Historii Wojen. Powołano także biuro trygonometryczne, topograficzne, Instytut Litografii i Komórkę Planów. W 1817 roku Sztab Generalny liczył 16 oficerów, a sztaby przy Korpusach - 21.

W roku 1821, na fali reakcji i odwrotu od reformy wojskowej, Fryderyk Wilhelm III, chcąc ograniczyć centralizację władz wojskowych, znacznie rozszerzył kompetencje Sztabu Generalnego. Doprowadziło to do usamodzielnienia Sztabu, dotychczas podlegającego Ministerstwu Wojny. Zajmujący się sprawami Sztabu II Departament ministerstwa został w roku 1825 rozwiązany.

Odwrót od dzieła Scharnhorsta, Gneisenau’a i Grolmana miał doniosłe znaczenie w sferze praktycznej. Działalność gen. von Müfflinga jako Szefa Sztabu w latach 1821-29 doprowadziła do zahamowania prac teoretycznych. Wprawdzie niektórzy oficerowie sztabowi, np. Valentini, von Lilienstern nadal gorliwie pracowali w tym kierunku, lecz ich praca odbywała się poza strukturami Sztabu. Ponadto ich prace nie miały zbyt szerokiego charakteru. W przeciwieństwie do nich, prace ówczesnego pułkownika Clausewitza, który po odejściu Gneisenau’a nie należał do Sztabu i kierował Akademią Wojskową w Berlinie, miały charakter nowatorski.

Carl von Clausewitz (1780-1831) wstąpił do wojska w wieku 12 lat, brał udział w prawie wszystkich wojnach napoleońskich, w których uczestniczyły Prusy. Studiował historię wojen i wojskowości, ukończył Akademię Wojskową w Berlinie. Ulubieniec Scharnhorsta, został wybrany na nauczyciela sztuki wojennej dla następcy tronu, późniejszego króla Fryderyka Wilhelma IV. Wykłady swe zebrał w rozprawie „Zasady wojny”. Po zawarciu pokoju z Napoleonem podał się do dymisji, i jak wielu oficerów - patriotów pruskich, wstąpił na służbę do armii rosyjskiej. Wprawdzie wojska Aleksandra I pokonały Napoleona nie wygrawszy ani jednej bitwy, jednak płk. von Clausewitz - doradca w armii rosyjskiej, nie wyciągnął wniosków z kampanii, w której pokonano wroga nie w bitwie, lecz przez jego wyczerpanie. Kampanie, które rozbiły Napoleona zaślepiły Clausewitza i kazały zapomnieć o lekcji, jaką był odwrót wojsk francuskich spod Moskwy. Po wojnie Clausewitz napisał, w wyniku szerokich badań nad wojnami i sposobami ich prowadzenia, swoją teorię wojny, która drukiem ukazała się w latach 1833-34, już po jego śmierci. Nie miała ta teoria oczywiście nic wspólnego z pracami teoretycznymi Sztabu Generalnego.

Już w czasie Odrodzenia pojawiła się myśl, że celem wojny nie jest wygrywanie bitew czy zdobywanie fortyfikacji, lecz korzyści polityczne. W wieku XVIII starły się dwie koncepcje: całkowitego zniszczenia nieprzyjaciela i wojny ograniczonej. Koncepcja wojny ograniczonej została doprowadzona do perfekcji w doktrynie wojennej Prus Fryderyka II Wielkiego. Kładła ona nacisk na tworzenie armii zawodowej, obronę, rozbudowę fortyfikacyjną zaplecza operacji wojskowych oraz szczegółowe plany wojenne do realizacji ograniczonych celów państwowych. Wojna nie miała niszczyć ludności - miała na celu aneksje terytorialne. Był to pośredni typ wojny pomiędzy wojnami Odrodzenia a wojnami nowożytnymi.

Clausewitz określił wojnę jako kontynuację polityki środkami przemocy. Wojna bowiem to akt najwyższej przemocy państwowej; to uderzenie gwałtowne, które ma przeciwnika zniszczyć, a nie osłabić. Idee zmasowanego ataku staną się bardzo popularne w XIX i na początku XX wieku. Elementy wojny totalnej znalazły zastosowanie w niemieckiej doktrynie wojennej około roku 1858, rozwinięte przez szefa Sztabu Generalnego, gen. Hellmutha von Moltke, autora sukcesów w wojnach z Danią, Austrią i Francją.

Tymczasem od roku 1929 linia polityczna Sztabu Generalnego nie ulega zmianie. Jego szef, gen. von Krauseneck, konsekwentnie zmierza do usamodzielnienia Sztabu i utrwalenia pozycji króla pruskiego jako dowódcy armii.

Zaniedbane od 20 lat prace w dziedzinie sztuki wojennej, wznowił dopiero w 1841 roku nowy minister wojny, gen. von Boyen. W pruskiej doktrynie fortyfikacyjnej nastąpił wtedy przełom. Rozwój kolei żelaznej, nowa broń ładowana odtylcowo, nowe zamki do karabinów, artyleria o gwintowanych lufach - wszystko to sprawiło, że zmieniły się poglądy na prowadzenie walki zbrojnej. W 1857 roku na stanowisku szefa Sztabu pojawił się Hellmuth von Moltke, oficer wykształcony, wiele podróżujący po Rosji, Francji, Anglii i Turcji. Jednym z pierwszych jego posunięć było utworzenie w 1959 roku Sekcji Kolei Żelaznej przy II Oddziale Sztabu.

W armii pruskiej i innych armiach niemieckich żaden postęp nie był możliwy, dopóki sfery rządzące przekonane były, że armie służą do defilad, a nie do walki. Z pozoru błahy, okazał się największym zadaniem całej reformy wojskowej problem ujednolicenia kalibrów broni używanej w armii, zredukowanie do niezbędnego minimum wagi tornistra piechura i zrezygnowanie ze sztywnych, niewygodnych mundurów. W armiach niemieckich, w tym pruskiej, rutyniarstwo w sztuce wojennej, unicestwione na pewien czas przez Austerlitz, Wagram i Jenę, wkrótce zapanowało niepodzielnie aż do roku 1848.

Od grudnia 1859 roku ministrem wojny był gen Albrecht Graf von Roon. Mianowanie Roona na to stanowisko było wyrazem kompromisu - w latach 1857-60 narastał bowiem konflikt między kołami wojskowymi (Generalny Sztab i Ministerstwo Wojny) a dworską kamarylą (Wydział d/s Personalnych, Adjutantura, Gabinet Wojskowy) o kierowanie sprawami wojskowymi. Wkrótce Roon, nie oglądając się na parlamentarną opozycję, przystąpił do reorganizacji armii, całkowicie po myśli Wilhelma I i Moltkego.

W Sztabie uważnie studiowano cele i siłę militarną Francji, Austrii i innych państw. W roku 1862 Sztab otrzymał nowe etaty dla planowanego Wydziału Nauki Wojennej. Według pracowników Sztabu wielką wagę miały teoretyczne poglądy Clausewitza, którego dzieło „O wojnie” zyskało uznanie w latach czterdziestych. Moltke opierał się na poglądach Clausewitza na strategię, uznając niepodzielny prymat polityki nad wojną. W pracach Sztabu w dziedzinie doktryny wojennej nacisk kładziono na zastosowanie kolei, telegrafu i nowe taktyczne właściwości broni gwintowanej, szybką mobilizację, transport, połączenie i wymarsz oddziałów. Temu właśnie służyło rozbudowanie wojskowych służb telegraficznych i kolejowych.

Wiele kwestii teoretycznych ugruntowano i sprawdzono w praktyce, np. w wojnie z Danią w 1964 roku. Właśnie w tej wojnie Sztab Generalny opracował strategiczne i operacyjne założenia użycia armii i twierdz, wykorzystane w czasie wojny z Austrią w 1866 roku i Francją w 1870 roku. Wojna z Danią ostatecznie potwierdziła wyłączność Sztabu Generalnego w planowaniu wojennym, tak jak utwierdziła zwycięstwo panowania pruskiego nad niemiecką demokracją.

Około 1866 roku Sztab Generalny przesunął się na czoło hierarchii wojskowej, zwłaszcza w kwestiach planowania wojennego. Co prawda zamiast gabinetu wojskowego zyskał nowego konkurenta - Bismarcka, który nie unikał mieszania się do spraw wojskowych. Armia pruska, dzięki nowoczesnym planom wojennym i organizacji, osiąga poziom przewyższający znacznie inne armie europejskie.

W roku 1867 Sztab brał udział w unifikacji organizacji armii Związku Północnoniemieckiego na wzór pruski. W tym samym roku nastąpiło rozbudowanie sekcji zajmujących się południowym i zachodnim teatrem działań wojennych.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl