|
|
|
|
|
System poligonalny jest jednym z 11 systemów obronnych wg klasyfikacji najpełniej wyrażonej przez Janusza Bogdanowskiego. Klasyfikacja ta została przyjęta przez innych polskich autorów i znajduje się w powszechnym użyciu, polega ona na zastosowaniu do analizy fortyfikacji pojęć ściśle skategoryzowanych - sposobów obrony i elementów obronnych. System obronny jest w takim ujęciu wynikiem zestawienia wybranych elementów obronnych wg określonego sposobu obrony.
System poligonalny powstaje zatem z zestawienia ściany i kaponiery (elementy obronne) z czołowym i kleszczowym sposobem obrony ze ściany oraz skrzydłowym z kaponiery. System taki, operujący prostymi odcinkami ścian (wałów), dający dużą swobodę w kształtowaniu obwodu obronnego sprawił, że architektura twierdzy została uwolniona od sztywnych reguł geometrycznych, które były podstawami wykreślania narysów twierdz w poprzednich systemach, zwłaszcza bastejowym, bastionowym i kleszczowym. Twierdzę poligonalną można w terenie rozplanować w dowolny sposób i znacznie lepiej dopasować do warunków terenowych. Front systemu poligonalnego może zatem przybierać najrozmaitsze formy, ponadto na przedpolu uzupełniany bywa rozmaitymi fortami oddzielonymi od rdzenia twierdzy.
Istotę systemu poligonalnego stanowi przerzucenie punktu ciężkości obrony dalekiej z elementów flankujących (bastionów, kleszczy) na długie wały (kurtyny) dowolnie zarysowanego wieloboku (poligonu) twierdzy oraz sprowadzenie elementów flankujących do roli kaponier dla uporczywego bronienia fosy i wału głównego. Głównymi twórcami szkoły nowopruskiej byli von Aster, von Brese, von Prittwitz.
Kaponiera jest jednym z dwóch podstawowych elementów obronnych stosowanych w systemie poligonalnym. Jest ona przeznaczona do obrony wnętrza fosy, w tejże fosie umieszczona i osłaniana przez przedstok, gdyż jej wysokość nie przekracza przeciwstoku. Występuje z zasady w postaci niskiej budowli wtopionej w stok lub przeciwstok, bądź jako tzw. szyja łącząca dzieła obronne. Kaponiera może być pojedyncza, podwójna, barkowa, czołowa, rewersowa, zewnętrzna lub wewnętrzna. Specyficzną formą kaponiery są tzw. "kocie uszy", stosowane dość często w fortyfikacjach austriackich i włoskich. Bodaj jedyny raz zastosowane zostały w fortyfikacjach pruskich w umocnieniach twierdzy Magdeburg w latach sześćdziesiątych XIX wieku, jako "saillantkaponniere" trzech rawelinów nowego poligonalnego Frontu Zachodniego.
Narys poligonalny, podstawowa forma fortyfikacji dziewiętnastowiecznych, bynajmniej wynalazkiem XIX wieku nie jest. Formy poligonalne znane były od dawna. Już narysy średniowiecznych miast zazwyczaj były zróżnicowanymi przestrzennie wielobokami, a główny nacisk kładziono na obronę bliską (z baszt i wież). Różnego rodzaju formy poligonalne rozpatrywał w swych pracach w XV wieku Francesco di Giorgio Martini, w XVI wieku Albecht Dürer, który wykorzystał fosę z kaponierami w projekcie unowocześnienia obrony miast ze średniowiecznymi murami, zaś durerowski projekt twierdzy nadmorskiej posiada kaponiery o formie niemal identycznej z kaponierami poligonalnych lunet w pierścieniu zewnętrznym Cytadeli Warszawskiej z lat pięćdziesiątych XIX wieku. Warto zwrócić uwage na specyficzne funkcje bastionów piatta forma w długich frontach renesansowych i barokowych twierdz (La Valetta, Strasbourg). W bardziej pełnej formie niż te przypadkowe zastosowania, zasady fortyfikacji poligonalnej zostały urzeczywistnione w twierdzach Vaubana w jego drugiej (Landau) i trzeciej (Neuf Brisach) manierze systemu bastionowego.
Charakterystycznym elementem fortyfikacji poligonalnej różnych szkół jest rodzaj baszty artyleryjskiej, stosowanej po raz pierwszy w kleszczowym systemie przez Montalemberta. System poligonalny przejął formę tej baszty, zwanej zresztą basztą Montalemberta, lecz potrafił nadać jej nowe funkcje. W manierze kleszczowej Montalemberta (2 połowa XVIII wieku) baszta stanowiła tylko uzupełnienie obwodu obronnego i jej funkcja sprowadzała się do pogłębienia uporczywości obrony (np. pobliskiej bramy). W systemie poligonalnym znalazła zastosowanie jako śródszaniec fortu reditowego lub działobitnia dla artylerii dalekiego zasięgu (np. forty nr 31 i 32 na Krzemionkach w austriackiej twierdzy Kraków). Używano jej także do tworzenia obozu warownego w wariancie szkieletowym (austriackie fortyfikacje Linzu z lat 1827-32). W swej czystej formie wieży - działobitni przeznaczonej do obrony okrężnej - znalazły się baszty Montalemberta w nowopruskich twierdzach (Poznań, Świnoujście i Królewiec). Spotykamy się także z rzadkim sposobem wykorzystania wieży jako ogniwa obwodu ciągłego (Dohnaturm w twierdzy Królewiec).
Fortyfikacje pruskie systemu poligonalnego są także przykładem wykorzystania stworzonej przez gen. Rogniata koncepcji obozu warownego. U jej podstaw legło założenie, że twierdza powinna dawać możliwości nie tylko obrony, ale również ataku. Należy zatem tworzyć nie twierdzę - pułapki dla własnych wojsk, lecz tak obszernie rozrzucone w polu umocnienia, aby nieprzyjaciel nie był w stanie zablokować całej twierdzy, a własne wojska mogły w oparciu o nie przejść do ataku. Ponadto duża twierdza mogła zapewnić schronienie armii polowej i stanowić oś (wg określenia belgijskiego gen. Brialmonta) jej operacji.
O pełnym zastosowaniu sytemu poligonalnego można mówić dopiero od roku 1815. Wtedy to rozpoczęto prace w Koblencji nad Renem, a w 1817 w Kolonii. Od tego momentu, aż do 1871 roku system poligonalny panował w fortyfikacji pruskiej niepodzielnie. Sztandarowymi przykładami tzw. "nowopruskiej maniery" systemu poligonalnego" są:
Obowiązującą w Prusach w latach 1815-71 doktryną fortyfikacyjną była szkoła nowopruska, odmiana systemu poligonalnego. Powstała on jako reakcja na szkolę staropruską - doktrynę fortyfikacyjną Prus Fryderyka II wielkiego od roku 1742. Doktryna staropruska przekazała nowopruskiej zwłaszcza specyficzny Fryderycjański sposób traktowania twierdz nie jako celu samego w sobie, lecz baz do większych operacji strategicznych, ubezpieczeń przepraw czy składów wojskowych.
Szkoła nowopruska, opierając się na teoretycznych podstawach systemu poligonalnego ,sama była podstawą stosowania w jego ramach określonych form elementów obronnych - od podstawowych, poprzez składające się z nich fronty fortyfikacyjne, do całych dzieł obronnych i wreszcie całych twierdz. Szkoła nowopruska opierała się także na czterech koncepcjach fortyfikacyjnych: francuskiej koncepcji obozu warownego gen. Rogniata, koncepcji Astera, Bresego oraz Prittwitza. Trzy ostatnie były specyficzne dla pruskiej doktryny fortyfikacyjnej, zaś na koncepcji obozów warownych bazowały w pierwszej połowie wieku XIX doktryny Francji, Rosji, Austrii, Belgii i innych państw. Charakterystyczne jest, że szkoła nowopruska oparła się na teoretycznych rozważaniach Francuza Montalemberta, które we Francji nie znalazły uznania. Tradycyjny antagonizm niemiecko francuski powodował, że w Niemczech niechętnie stosowany system bastionowy zwano z przekąsem „francuskim”.
Szkoła nowopruska była doktryną nie tylko Prus, ale i całego Związku Niemieckiego. Oczywiście Austria, należąca do Związku zachowała odrębność, a w latach trzydziestych XIX wieku wypracowała własną doktrynę fortyfikacyjną, opartą na systemie poligonalnym z wpływami bastionowego oraz na koncepcjach generałów von Scholla i Cabogi. Pozostałe państwa Związku nie opracowały własnych doktryn fortyfikacyjnych, zdając się w dziedzinie fortyfikacji na inicjatywę Prus. Co więcej, większe państwa niemieckie, dysponujące własną siłą zbrojną: Bawaria, Badenia, Wirtembergia i Saksonia już w roku 1816 zrzekły się ostatecznie jakichkolwiek pretensji do inicjatywy doktrynalnej i zgodziły się na powołanie do życia specyficznych tworów - Twierdz Związkowych. Państwa te rozumiały, że same nie są w stanie sprostać rosnącym wymaganiom techniki wojskowej i utrzymać na odpowiednim poziomie fortyfikacji na swoich terytoriach i dlatego zrzekły się praw do swoich twierdz, oddając je we władanie Związkowi Niemieckiemu i dowództwu Armii Związkowej, które było tak zdominowane przez Prusy, że w efekcie wojskowi pruscy przejęli nad nimi kontrolę.
W latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku, austriacki generał Scholl ufortyfikował Moguncję (Mainz), która otrzymała poligonalny rdzeń z wpływami systemu bastionowego i kleszczowego, włączoną w obwód główny cytadelę i oraz kilka oddzielonych fortów, przyczółek mostowy i po drugiej stronie Renu bastionowy Fort Montebelle. Powstał typowy obóz warowny, nie posiadający cech szkoły nowopruskiej, w 1865 rozszerzony o dodatkowe forty zewnętrzne. Von Scholl projektował również twierdzę Rastatt.
Analiza planów wojennych Związku pozwala dostrzec jaką rolę przypisywano fortyfikacjom w związkowej doktrynie wojennej. Twierdze miały pełnić rolę składów materiałowych, baz zaopatrzenia armii polowych oraz podstaw operacji strategicznych. Usytuowane na granicach, mogły być punktami oporu w wojnie obronnej oraz punktami wyjściowymi działań zaczepnych. Ważne drogi, linie kolejowe i telegraficzne - wszystkie środki komunikacji i łączności ważne w czasie wojny, przebiegały właśnie przez twierdze, które usytuowane z reguły nad rzekami, pozwalały zorganizować obronę armii polowej i garnizonu. Szczególną rolę odgrywać miały olbrzymie twierdze zbudowane w oparciu o koncepcję obozów warownych. Ponieważ oblężenia takiej twierdzy jest trudne i kosztowne, jest prawie pewne, że garnizon będzie miał łączność z tyłami. Z tego powodu, ponieważ siły potrzebne do osaczenia twierdzy muszą być dwu lub trzykrotnie większe niż siły oblężone (a co począć z zagrożeniem ze strony np. stutysięcznej armii w obozie warownym?), obleganie twierdz, zwłaszcza obozów warownych traci sens. To właśnie stanowić miało rację bytu fortyfikacji, a nie grubość i długość murów. Wprawdzie Moltke, podsumowujące doświadczenia wojny z Austrią i Francją zauważył, że twierdze Ołomuniec, Metz czy Strasbourg nie były w stanie zatrzymać armii pruskich w ataku na Wiedeń i Paryż, jednak istnienie twierdz z tego powodu nie zostało przekreślone.
Wiodącą rolę Prus w dziedzinie doktryny wojennej utrwaliło utworzenie Rzeszy Niemieckiej i ogłoszenie króla pruskiego cesarzem niemieckim. W zakresie doktryny fortyfikacyjnej, cesarz otrzymał wyłączne prawo dysponowania wszystkimi twierdzami pruskimi, bawarskimi i dawnymi Związkowymi oraz prawo mianowania ich komendantów. Konwencja wojskowa z 21 i 25 listopada 1870 roku dawała mu podobne prawa w odniesieniu do twierdz wirtemberskich, jednak jego decyzje musiały być uzgodnione z królem wirtemberskim. Umowa sojusznicza z 23 listopada 1870 roku określiła, że wprawdzie koszty utrzymania twierdz na swoim terytorium Bawaria ponosić będzie sama, lecz budowę nowych fortyfikacji prowadzić będzie wspólnie z innymi państwami niemieckimi (czytaj: z Prusami).
Na wschodzie Prus, pierwsze prace datują się od 1827 roku, kiedy rozpoczęto budowę twierdz Poznań i Toruń. Prace w innych twierdzach nie miały takiego rozmachu jak w tych dwóch, którym postanowiono nadać kluczowe znaczenie we wschodnim systemie twierdz. Początkowo rozpatrywano ewentualność budowy twierdzy w Śremie.
Jednym z trzech teoretyków szkoły nowopruskiej był Ernst von Aster.
Drugim po Asterze utalentowanym pruskim budowniczym twierdz był Johann von Brese.
Znajdujący się od lat 40-tych w opozycji do Bresego Moritz von Prittwitz nie został doceniony tak jak na to zasłużył budując twierdzę Ulm.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |