|
|
|
|
|
W roku 1815 z dziewięciu prowincji Królestwa Pruskiego w skład Związku Niemieckiego weszło sześć - Prusy Wschodnie, Zachodnie i Wielkie Księstwo Poznańskie nie zostały włączone. Prusy na swoim terytorium dysponowały następującymi twierdzami: w Prusach Wschodnich - Kłajpeda, Królewiec i Piława, w Prusach Zachodnich - Gdańsk z Wisłoujściem i Nowym Portem, Malbork (przyczółek mostowy), Tczew (przyczółek mostowy), Kwidzyn (przyczółek mostowy), Grudziądz i Toruń, na Pomorzu - Szczecin, Kołobrzeg i Stralsund, na Śląsku - Głogów, Świdnica, Srebrna Góra, Kłodzko, Nysa i Koźle, w Brandenburgii - Gorzów, Kostrzyn i Spandau, w Saksonii - Torgau, Magdeburg, Wittenberg i Erfurt, w Nadrenii - Saarlouis, Düsseldorf (przyczółek mostowy), Wesel, Kolonia, Minden , Koblencja, Jülich.
W innych państwach niemieckich, które przystąpiły do Związku, również znajdowało się kilkanaście twierdz i innych mniejszych umocnień: w Królstwie Hanoweru - Stade, w Królestwie Bawarii - Ingolstadt nad Dunajem, w Królestwie Saksonii - mały fort zaporowy Koenigstein niedaleko Drezna na lewym brzegu Łaby, w Wielkim Księstwie Badenii - stara Vaubanowska twierdza Rastatt oraz kilka twierdz austriackich.
Po kilkuletnich przygotowaniach, Komisja Wojskowa powołana w czerwcu 1822 roku, zajęła się sprawą Twierdz Związkowych, których status nadal nie był uregulowany, mimo ich funkcjonowania od sześciu lat. Problem polegał na ustaleniu zasad ich finansowania i utrzymania. W roku 1822 ustalono, że obowiązek łożenia na budowę, wyposażenie i utrzymanie tych twierdz powinien spocząć na wszystkich państwach Związku. Dopiero w 1833 roku (!) Komisja ustaliła liczebność garnizonów w czasie pokoju i wojny oraz wielkość kontyngentów, jakie mają dostarczać państawa związkowe do obsadzania Twierdz Związkowych.
Twierdza Moguncja-Kastel została Twierdzą Związkową w 1816 roku. Załogę w czasie pokoju stanowiły wojska pruskie, austriackie i heskie, w czasie wojny uzupełniane przez oddziały z Hesji-Homburga i Saksonii. W roku 1866 twierdza straciła swój status i objęta została ogólnoniemieckim prawem o obsadzaniu twierdz.
Twierdza Landau w Palatynacie była Twierdzą Związkową w latach 1816-66. Załogę pokojową dostarczało Królestwo Bawarii, a wojenną Prusy i Luksemburg. W lutym 1875 roku twierdza została skasowana i Landau ogłoszono miastem otwartym.
Twierdza Luksemburg była Twierdzą Związkową od 1815 roku. Załogę pokojową wystawiały Prusy i Luksemburg, a wojenną dodatkowo Waldeck, Lippe i Schaumburg-Lippe. W maju 1867 roku załogę wycofano, twierdzę rozbrojono i skreślono z listy twierdz.
W roku 1840, na fali odnowy doktryny wojennej po objęciu tronu przez Fryderyka Wilhelma IV uznano, że granica południowa jest słabo zabezpieczona, co miało swe znaczenie wobec pogarszających się stosunków z Austrią. Stara twierdza Rastatt w Badenii została rozbudowana, a w 1840 roku rozpoczęto budowę twierdzu Ulm. Obie twierdze otrzymały status Twierdz Związkowych.
Analiza rozlokowania oddziałów garnizonowych w latach 1815-38 ujawnia, które twierdze posiadały szczególne znaczenie w systemie twierdz do reformu w roku 1840. Do roku 1820 silne garnizony stacjonowały w twierdzach Luksemburg, Saarlouis, Spandau i Wesel. Nieco słabsze w Torgau, Nysie, Kłodzku, Koźlu i Grudziądzu. W lutym 1820 roku nastąpiło wyraźne wzmocnienie twierdz na granicy wschodniej w Toruniu, Srebrnej Górze i Kostrzynie. Zmniejszono garnizony w twierdzach Grudziądz, Kłodzko, Koćlem Kołobrzeg, Nysa, Świdnica i Głogów. Najsilniejsze garnizony w latach 1820-38 stacjonowały w twierdzach drugiej linii w centrum kraju: Wittenberg, Magdeburg i Erfurt.
W czerwcu 1840 roku tron pruski objął Fryderyk Wilhelm IV. Z tym wydarzeniem należy wiązać przełom w pruskiej doktrynie fortyfikacyjnej. Wreszcie przyznane zostały fundusze na rozbudowę twierdz i w ciągu najbliższych lat rozpoczęto szeroko zakrojone prace: do istniejących trzech Twierdz Związkowych dodano dwie nowe (Rastatt i Ulm), nastąpiła rozbudowa twierdz Poznań, Królewiec, Szczecin, Świnoujście i Kolonia oraz budowa Fortu Boyen w Giżycku. Trzeba było niezwykłej przenikliwości, aby dokonać tak szerokiej rozbudowy, mimo że artyleria w tych latach trwała w wyraźnym zastoju.
Wszystko to świadczy, że zdano sobie sprawę z istniejących luk w systemie twierdz na wschodzie; zwłaszcza twierdza Szczecin i Gdańsk były przestarzałe, a twierdze śląskie powoli traciły swe znaczenie. Grudziądz utracił swą pozycję na rzecz twierdzy Toruń, a Szczecin na rzecz Poznania i Świnoujścia. Twierdza Królewiec wraz z cytadelowymi umocnieniami Piławy miała pełnić rolę śródszańca dla armii Prus Wschodnich. Około roku 1841 Prusy posiadały 31 twierdz, z czego tylko osiem w prowincjach zachodnich oraz kilka mniejszych przyczółków mostowych w Prusach Wschodnich , Zachodnich i na Pomorzu. Związek Niemiecki dysponował łącznie dwunastoma twierdzami: Ingolstadt, Germesheimer, Stade, Koenigstein, Ołomuniec, Spielberg, Franzenfeste, Linz, Norymberga, Kufstein, Koeniggratz i Josefstadt.
Pruski system obronny około roku 1859 był rozdzielony na dwa podsystemy: wschodni i zachodni, oddzielone terytorium Królestwa Hanoweru. Obie linie graniczne miały dość dobre oparcie o naturalne przeszkody wodne: Ren, Wisłę i Odrę. Dzieliły się przy tym, jak już wspomniano, na krótsze odcinki (linia Wesery, linia Łaby, linia Wisły, linia Odry). Poważnym minusem przyjętej przez nowopruską doktrynę fortyfikacyjną idei linii twierdz granicznych było zaniedbanie prowincji centralnych. Cały "środek" między diwma liniami był stosunkowo słabo ufortyfikowany. Z twierdz drugiej linii tylko twierdza Magdeburg była rzeczywiście nowoczesna. Ważne strategicznie punkty nie były ufortyfikowane: Berlin, Wrocław, Drezno, Frankfurt. Brakowało umocnień na linii Menu.
Ten stan trwał do roku 1866. Wraz z utworzeniem Związku Pólnocnoniemieckiego i wzostem terotorialnym Prus nastąpiły poważne zmiany: część twierdz skasowano, Prusy "nabyły" nowe twierdze w yniku wojny z Danią (Düppel-Sonderburg, Friedrichsort). Ostatecznie zrezygnowano z niefortunnej koncepcji Twierdz Związkowych. Luksemburg zdemilitaryzowano, zaś twierdze Landau, Moguncja, Rastatt i Ulm podlagały odtąd kompetencji państw, na których terytorium się znajdowały, czyli Badenii-Wirtembergii, Bawarii, Palatynatu i Hesji. Związek Północnoniemiecki posiadał 41 twierdz, z których tylko dwie nie należały do Prus (Koenigstein i Wilhelmshaven). W tej liczbie kilkanaście twierdz zostało niedawno wybudowanych, za to niektóre były już przestarzałe, np. twierdza Królewiec, kiedy po doświadczeniach wojny krymskiej dokonał się przełom w sztuce fortyfikacyjnej i gwałtowny rozwój artylerii po roku 1859.
W latach sześćdziesiątych, za czasów gen. Prittwitza jako Generalnego Inspektora Korpusu Inżynierów i Twierdz oraz gen. Motkego jako szefa Sztabu Generalnego, nastąpiła wyraźna aktywizacja w dziedzinie doktryny wojennej i fortyfikacyjnej. Efektem tego była szybka ewolucja fortu reditowego i jego przemiana w fort artyleryjski i formach standartowych. W roku 1867 nastąpiła kolejna reorganizacja Korpusu Inżynierów, utworzono Sztab Korpusu w składzie trzech inspekcji inżynierskich.
Powołana przez Związek Miast-Twierdz w 1869 roku komisja zajęła się zreorganizowaniem sytuacji twierdz. W efekcie jaj prac 24 czerwca 1872 zapadło ważne postanowienie dzielące twierdze Rzeszy na cztery grupy. Grupę pierwszą tworzyły twierdze I klasy, przeznaczone do modernizacji, co w praktyce równało się budowie pierścienia fortów standartowych. Był to formalny koniec fortyfikacji systemu poligonalnego - szkoła pruska używać odtąd będzie systemu fortowego. Do grupy tej należały twierdze: Kolonia, Koblencja, Moguncja, Rastatt, Ulm, Wilhelmshaven, Düppel-Sonderburg, Friedrichsort, Magdeburg, Spandau, Kostrzyn, Świnoujście, Poznań, Głogów, Nysa, Toruń, Piława, Królewiec, Kłajpeda, umocnienia Cuxhaven koło ujścia Łaby i Wesermünde/Bremerhaven koło ujścia Wezery. Grupę drugą tworzyły twierdze II klasy, przeznaczone do utrzymania bez modernizacji: Fort Boyen, Kłodzko, Malbork, Tczew, Königstein, Torgau, Wesel, Düsseldorf, Saarlouis, i Germesheim. Grupa trzecia to twierdze przeznaczone do kasacji: Landau (1875), Minden, Erfurt, Wittenberg, Koźle (1874), Grudziądz (1872), Szczecin (1872), Kołobrzeg (1873) i Stralsund. Grupa czwarta to twierdze w Alzacji i Lotaryngii zagarnięte w 1871 roku: Metz, Strassbourg, Diedenhofen (franc: Thionville), Bitsche (Bitche) i Neu-Breisach (Neuf Brisach).
 |
 mariusz@mariwoj.pl |