HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Rzesza Niemiecka i system fortowy

Forty artyleryjskie, jako ewolucyjna forma fortów reditowych twierdz i obozów warownych pojawiały się około połowy XIX wieku i w latach sześćdziesiątych. Po wojnie francusko-niemieckiej, kiedy zasięg dział zmusił projektantów twierdz do odsunięcia fortów na odległość 4-5 km od rdzenia, powstało kilka najnowocześniejszych twierdz fortowych, z których najważniejszymi na ziemiach polskich były Poznań i Toruń. Poznań otrzymał w latach 1872-1889 dziewięć standardowych fortów głównych i tyle samo fortów pośrednich. W Toruniu wzniesiono natomiast 15 fortów. Twierdza Kolonia otrzymała w latach 1872-84 pierścień 12 fortów głównych i szereg pośrednich. Twierdza Królewiec otrzymała pierścień 12 fortów głównych i 3 pośrednich w latach 1872-84. Kilka fortów wzniesiono w twierdzy Nysa w 1873 roku. Kilka nowych fortów (w tym jeden standardowy) pojawiło się około 1880 roku w twierdzy Kostrzyn. Jeden fort wzniesiono w latach 1882-88 w Spandau.


Fort standardowy

Ponieważ forty nie były już budowane pojedynczo, lecz w każdej twierdzy w ilości kilkunastu, opracowano na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku projekt fortu standardowego głównego i pośredniego (wznoszonego w międzypolach fortów głównych). Według tych projektów wznoszono nowe forty, które różniły się od szablonu nieznacznie. Między fortami, w międzypolach wznoszono niewielkie schrony amunicyjne, magazynowe lub schrony pogotowia dla piechoty. Od strony rdzenia twierdzy do fortów prowadziły liczne drogi dojazdowe, a na zapleczu pierścienia fortów pojawiła się specjalna obwodnica komunikacyjna, tzw. droga rokadowa.

Forty główne budowano według standardowego projektu opracowanego przez gen. von Biehlera na początku lat 70-tych dla twierdzy Strassburg, zastosowanego także w innych twierdzach: Strassburg do 1877, Metz do 1879, Kolonia do 1880, Królewiec do 1883, Poznań do 1883, Toruń do 1885, Ingolstadt .

Forty tego typu przyjęto nazywać fortami standardowymi, lub wręcz fortami Biehlera. Ich budowa była możliwa dzięki przeznaczeniu w 1872 roku (Reichsfestungs-Gesetz z 8 lipca 1872) olbrzymich sum (1,5 mld franków i 72 mln talarów) na rozbudowę fortyfikacji Rzeszy - 2/5 całej kontrybucji wojennej zapłaconej Niemcom przez Francję po przegranej wojnie 1870-71.

Francja zapłaciła w latach 1871-73 w trzech rocznych ratach 5.316.000.000 franków, czyli 1.417.600.000 talarów, czyli 4.252.800.000 marek. Złoto przechowywano w Cytadeli twierdzy Spandau.

Sporo pieniędzy przeznaczono w 1872 na budowę fortyfikacji w Alzacji-Lotaryngii, przyłączonej do Rzeszy na mocy pokoju frankfurckiego (10 maja 1971). Planowano budowę pierścienia fortów w Strassburgu, Metz, Bitsch, Neu-Breisach , Diedenhofen oraz przebudowę rdzenia w Strassburgu.

W 1871 w Trzeciej Inspekcji Inżynieryjnej utworzono trzecia Inspekcję Forteczną w Metz, która zajęła się projektowaniem fortyfikacji w Strassburgu, Schlechstadt, Neu-Breisach, Metz i Diedenhofen (numeracja Inspekcji Fortecznych ulegała zmianom). Kilka lat wcześniej, w 1867 roku powołany został przez Generalnego Inspektora gen. von Biehlera Komitet Inżynieryjny, który zgodnie z kolektywnym sposobem pracy w pruskim Korpusie Inżynierów, zajął się projektowaniem nowych fortów.


Standardowy fort główny

Typowy fort główny o rozpiętości 300 metrów ma 2 czoła, 2 rozszerzające się barki i szyję o charakterystycznym narysie powstałym przez cofnięcie środkowej części koszar szyjowych. W dwukondygnacyjnym bloku koszar na każdym piętrze znajduje się kilkanaście pomieszczeń: sale żołnierskie i oficerskie, wartownie, telegraf, lazaret, kuchnie, pomieszczenia magazynowe oraz kojce dla broni strzeleckiej i dla dział do przestrzeliwania szyjowego odcinka fosy (w uskokowych załamaniach koszar). Na osi fortu umieszczony jest duży ziemny trawers, kryjący poternę łączącą koszary szyjowe z ukrytym pod wałem głównym blokiem pomieszczeń magazynowych (magazyny pocisków i łusek, przygotowalnie ładunków miotajacych, pogotowie artyleryjskie, warsztaty). Na dwóch wewnętrznych dziedzińcach znajdują się pochylnie do wyprowadzania dział na wał, wyjścia z koszar i głównej podwalni magazynowej oraz wejścia do potern do kaponier barkowych i prochowni (pod wałem barkowym). Fort ma trzy kaponiery - dwustronną na osi (stokową, później przebudowywaną na przeciwstokową) oraz dwie półkaponiery barkowe. W przeciwskarpie, w zakolach fosy dookoła kaponier, umieszczono trzy krótkie galerie strzeleckie do osłaniania ścian kaponier. Wał posiada na czołach i barkach mur Carnota. Na wale umieszczono 17 ziemnych poprzecznic, większość z murowanymi schronami pogotowia (służącymi jako schronienie dla obsługi dział) i remizami artyleryjskimi. Transport amunicji do schronów pogotowia umieszczonych nad podwalnią odbywał się przy pomocy wind amunicyjnych, a niektóre schrony są połączone schodami z położonym poniżej blokiem magazynowym. Fosa (o szerokości 9 metrów) była sucha i omurowana murem z łukami opróżnionymi. Po obu stronach fortu umieszczone są dwie baterie ziemne z wyprofilowanymi stanowiskami dla dział i piętrowymi blokhauzami połączonymi z fosą fortu szybem z windą amunicyjną. Baterie sprzężone, znacznie zwiększały siłę ognia artylerii fortecznej. Fosa otoczona jest 2,5 metrowej wysokości płotem fortecznym, cały fort obiega kryta droga na szycie przeciwskarpy. Wjazd do fortu prowadzi przez trójkątny dziedziniec na osi (otoczony murem wzmocnionym od strony wewnętrznej skarpą ziemną) oraz przez most nad fosą wprost na górną kondygnację koszar. W murze dziedzińca znajdują się trzy bramy: główna brama wjazdowa i dwie mniejsze bramy prowadzące na krytą drogę w szyi. Do obrony wjazdu służył blokhauz. Z dziedzińca do fosy prowadzi pochylnia (w przeciwskarpie fosy w szyi znajdowały się stajnie). Na przedpolach fortów stosowano zadrzewienia maskujące. Dojazd do fortów i komunikację między nimi zapewniała droga okrężna (rokadowa) i odchodzące od niej drogi dojazdowe, ukryte przy pomocy zadrzewień maskujących i pozoracyjnych oraz nasypów maskujących.

Fort taki uzbrojony był w 28 dział wałowych (16 * 150mm, 12 * 120mm), 6 ciężkich moździerzy i 8 dział 120mm w kaponierach flankujących fosę, załoga składała się z 500 artylerzystów (po 9 do obsługi każdego działa wałowegi i po sześciu do obsługi dział w kaponierach), 400 żołnierzy piechoty i 23 oficerów. Z załogi fortu 100 artylerzystów zajmowało się obsługą baterii pośrednich (Annex-Batterie) w międzypolach, których zbudowano kilka - magazyn prochu dla takiej baterii umieszczony był na szyjowym placu broni fortu głównego. Forty w Strassburgu były większe niż budowane później w Poznaniu, Toruniu i Królewcu, które miały krótsze czoła o barki, wał z 13 poprzecznicami, uzbrojenie zredukowane do 22 dział, 4 moździerzy i 8 dział w kaponierach, załogę około 700 żołnierzy i artylerzystów.

Szczegółowy opis poznańskiego fortu patrz: strona Jacka Biesiadki.

O uzbrojeniu fortów standardowych można przeczytać na osobnej stronie...


Standardowe forty pośrednie

Forty pośrednie (niem: Zwischenwerk) były nieco mniejsze (rozpiętość około 100 metrów), szyja z koszarami jednopiętrowymi bywała najczęściej prosta (pojawiała się zatem podwójna kaponiera szyjowa), wał główny miał narys trapezu, na którego czołowych narożnikach umieszczone były dwie kaponiery.

Projekt ceglanego dzieła pośredniego opracował około 1874 roku Komitet Inżynierski Generalnej Inspekcji Twierdz, na zlecenie von Biehlera (planowano takie w Strassburgu, ale ich nie zrealizowano, w Poznaniu zbudowano trzy).
Komitet opracował także projekty schronów piechoty i artylerii oraz magazynów amunicyjnych, które zaczęto w latach 80-tych wznosić w międzypolach twierdz (np. Poznań, Toruń)


Pancerz w fortyfikacji niemieckiej

Mimo, że von Biehler nie był jego zwolennikiem, w latach 1876-82 przebudowany wg jego projektów poligonalny rdzeń twierdzy Strassburg otrzymał w latach 1878-79 osiem niewielkich kaponier w fosie. Były one wykonane z pancerza przez brytyjską firmę Cammell z Sheffield.

Doświadczenia prowadzone na początku lat 70-tych przez Artillerie-Prüfungs-Kommission, doprowadziły w 1872 roku do niezrealizowanego projektu baterii pancernej w twierdzy Metz. Dopiero w połowie lat 80-tych po odejściu von Biehlera powrócił temat pancerza. Prace nad projektami dzieł pancernych prowadził Schumann, a Zakłady Grusona w Magdeburgu rozpoczęły produkcję wież pancernych. Zastosowano je w Toruniu, Metzu i Strassburgu.


Pancerz
omówiony odrębnie

.

Twierdza fortowa Kolonia
omówiona odrębnie

.

Fort Hahneberg 1882-88 w Spandau koło Berlina
omówiony odrębnie

.

Twierdza fortowa Poznań
omówiona odrębnie

.

Twierdza fortowa Toruń
omówiona odrębnie

.

Twierdza fortowa Królewiec
omówiona odrębnie

.

Twierdza Nysa

Twierdza Nysa została wzniesiona w końcu XVI wieku, kiedy Jan Schneider z Lindau, budowniczy Gdańska, Elbląga i Wrocławia, opracował w 1594 roku projekt fortyfikacji nowowłoskich (6-bastionowy obwód z rawelinem wokół Nowego Miasta oraz dołączony 6-bastionowy obwód obejmujący Stare Miasto). W roku 1643 zbudowano nowy rdzeń 10-bastionowy staroholenderski, drugi kleszczowy obwód zewnętrzny (zwany Fortyfikacjami Dolnymi) zbudowano w latach 1742-58 wg projektu von. Wallrawego (wał z podwalniami). W twierdzy ponadto znajdowały się: gwiaździsty Fort Prusy, obwałowania bastionowe wokół przedmieścia Radoszyńskiego i Kapucyńskiego wraz z małym czteroramiennym gwiaździstym fortem Westerplatte, obwałowania Otmuchowskie (wał z redanem i fosą) z redutą Kutnowską, obwałowania Jerozolimskie z ziemną redutą Tucholską, obwałowania powodziowe z redutą Kardynalską oraz Fort Tobruckiego z drugiej połowy XIX wieku. Twierdza została zlikwidowana w 1903 roku.

W roku 1873 w twierdzy Nysa wzniesiono pas fortów na południowym odcinku twierdzy.


Twierdza Kostrzyn

Około 1890 roku w twierdzy Kostrzyn ukończono nowy pierścień o promieniu 4-5 km: forty w Gorgast (po zach. stronie Odry), Czarnowie (Tschernow), Sarbinowie (Saepzig), Żabicach (Zorndorf). Jeden z nich, bastionowo-poligonalny (!) fort w Gorgast (1883-89)miał wodną fosę. Dwa ostatnie forty były standardowe, szczególnie typowy był czterokaponierowy fort w Sarbinowie. Mimo wszystko, już pod koniec lat osiemdziesiątych twierdza została zdeklasyfikowana i zaliczona do zbędnych.


Fort standardowy

Należy podkreślić drugą, po bateriach sprzężonych, ważną cechę standardowego fortu niemieckiego. Posiadał on bowiem dwa, a nawet trzy wały. Pierwszy wał to wał główny od strony czół i barków dla artylerii, drugi to wał w szyi dla piechoty, zaś trzeci, nie zawsze stosowany, to dodatkowy niższy wał dla piechoty umieszczany przed wałem głównym. Trzeci wał, charakterystyczny dla standardowego fortu niemieckiego w wersji zatwierdzonej oficjalnie w 1877 roku, posiadają w twierdzy Poznań forty I, IV i V.


Ewolucja fortu standardowego pod koniec XIX wieku

Pojawienie się w roku 1886 pocisku o działaniu minowym (Brisanzgranate) zmusiło Generalnego Inspektora Twierdz gen. von Stiehle do wydania w 1887 roku zalecenia modernizacji fortów standardowych, które zaczęły się upodabniać do fortów pośrednich, w obu typach zniknęły narażone na ogień kaponiery skarpowe zastąpione kaponierami ukrytymi w przeciwskarpie fosy i mur Carnota, zastąpiony ziemnym stokiem. Zamiast cegły podstawowym materiałem budowlanym stał się beton, którym wzmacniano także ceglane sklepienia starych fortów. Wzmacniano siłę artylerii fortów wznosząc sprzężone z nimi baterie skrzydłowe. Stosowano płyty i kopuły pancerne, opancerzone punkty obserwacyjne, baterie pancerne. Charakterystycznym przykładem jest główny Fort I na wzgórzu Buchta w twierdzy Toruń, zwany później Fortem Wilhelma I. Forty pośrednie były również betonowe, np. sześć nowych fortów pośrednich z lat 1887-89 w twierdzy Poznań o narysie trapezowym, z niewielkimi koszarami i trzema kaponierami przeciwskarpowymi (nawet w szyi).


Twierdza fortowa Magdeburg
omówiona odrębnie

.

Twierdza Gdańsk

W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku zaczęto rozważać możliwość wzniesienia rozległego pierścienia fortów w twierdzy Gdańsk. Opracowano szereg szkiców standardowych fortów głównych i pośrednich (pp. fort nr 1 w rejonie Białego Dworu na Zaspie projektowany był w roku 1898), które miały mieć narys owalny. Forty te składać się miały z potężnych, częściowo ukrytych pod ziemią mas betonowych i stalowych pancerzy - baterii i schronów. Całość otaczałyby zasieki z drutu kolczastego. Projektowane forty nie zostały zrealizowane.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl