HISTORIA FORTYFIKACJI XIX WIEKU
Mały (naprawdę mały) przewodnik systematyczny po artylerii fortecznej.

Uwaga: zestawienie poniższe nie rości sobie pretensji do wyliczenia wszelkich możliwych kombinacji luf, łóż i pocisków. Wymienione są zasadnicze grupy, w szczególności występujące w XIX wieku.


Lufy wykonywano z:

  1. brązu
  2. spiżu (niem: Rotguss)
  3. żelaza odlewanego (ang: cast iron)
  4. żelaza kutego (niem: Schmiede-Eisen-Rohr, ang: wrought iron)
  5. żeliwa
  6. spiżu stalowego (1872, tzw. "spiżu wzmocnionego" lub "spiżu Uchatiusa" od nazwiska wynalazcy, austriackiego inżyniera Uchatiusa)
  7. stali, w tym niklowej (od lat 70-tych XIXw., a powszechnie od lat 90-tych XIXw., w Anglii stal Bessemera, w Niemczech Kruppa)

W latach 60-tych i 70-tych XIX wieku produkowano lufy spiżowe i żelazne wzmacniane zewnętrznymi żelaznymi (kutymi) lub stalowymi pierścieniami (niem: Ring-Rohr) ewentualnie płaszczami (niem: Mantel-Rohr), np: w Niemczech i Anglii (działa Armstronga).

Lufy dział przez całe wieki były niegwintowane (ang: smooth bore guns, niem: glatte Kanone). Gwintowanie luf (wł: artiglieria rigata, ang: rifled guns, niem: gezogene Rohren) radykalnie zwiększyło zasięg artylerii i stosowane było od:

  1. około 1850-55 - Szwecja (system Wahrendorff, np. twierdza Vaxholm)
  2. 1858 - Francja (Jean Ernest Ducos de la Hitte [1789–1864])
  3. około 1859-61 - Prusy
  4. 1859 - Austria
  5. 1859 - Anglia (William Armstrong)
  6. 1861 - USA (Konfederaci) (Theophilus Alexander Blakely)
  7. 1867 - Rosja

W okresie przejściowym stare lufy niegwintowane przerabiano na gwintowane, np. w Anglii taki system gwintowania opracował w 1863 William Palliser.

Przez stulecia działa ładowane były odprzodowo (ang. muzzle loaded guns, M.L.), czyli od strony wylotu lufy. Dopiero w XIX wieku skonstruowano zamki umożliwiające ładowanie odtylcowe (niem: hinterladene Kanone, ang: breech loaded guns - B.L., , wł: artiglieria retrocarica). Stało się to w poszczególnych krajach w:

  1. przed 1860 - Prusy
  2. 1859 - Anglia (William Armstrong)
  3. 1861 - Austria (licencja z Prus)
  4. 1867 - Rosja
  5. lata 70-te - Francja

Stosowano zamki:


Pociski:

  1. kuliste
    1. pełne
      1. granitowe
      2. marmurowe
      3. ołowiane (od XIVw.)
      4. brązowe
      5. żeliwne (od XVw.)
    2. wydrążone (od XVIw.)
      1. żeliwne
        1. napełniane prochem czarnym z zapalnikami lontowymi
        2. napełniane masą zapalającą z zapalnikami lontowymi
      2. inne
        1. worki napełnione masą zapalającą z zapalnikami lontowymi
  2. wydłużone (od połowy XIX wieku, wraz z wprowadzeniem luf gwintowanych)
    1. żeliwne (około 1860)
    2. żeliwne hartowane (od 1874)
    3. stalowe (od 1880)

Pociski wydłużone były:

Pociski (granaty) wydrążone wypełniano:

  1. prochem czarnym
  2. prochem bezdymnym
  3. innymi silnymi materiałami:

Zapalniki (ang: fuze) były:

  1. czasowe (lontowe lub w formie tubek wypełnionych spalającym się materiałem) - montowane z tyłu pocisku
  2. uderzeniowe - montowane z przodu pocisku

Skontruowanie (1888-89) pocisku minowego przez zastosowanie zapalnika czasowego umieszczonego z tyłu pocisku wypełnionego silnym materiałem wybuchowym (melinitem), spowodowało potężny kryzys w fortyfikacji.

Ładunek miotający (ang: cartridge):

  1. oddzielny (w workach, ładowany odrębnie, niekiedy pocisk był przytwierdzony do ładunku)
  2. zespolony (ładunek w łusce metalowej połączonej z pociskiem) - stosowany od XIX wieku w działach szybkostrzelnych

Zapłon ładunku miotającego:


Niektóre rodzaje dział:

  1. jednolufowe
  2. wielolufowe

Niektóre łoża dział:

  1. przewoźne
    1. klasyczne dwukołowe łoże polowe z lufą osadzoną sztywno na łożu, które przejmuje energię odrzutu i odsuwa się po strzale do tyłu
    2. dwukołowe z obrotowym cokołem
    3. pancerne obrotowe (Gruson, Cockerill) z oddzielnym dwukołowym podwoziem [w obrotowych łożach pancernych lufy są związane z kopułą, w przeciwieństwie do wież pancernych]
  2. stacjonarne
    1. łoże moździerzowe w formie osadzonej bezpośrednio na gruncie podstawy bez żadnych kół (przesuwanie łoża odbywało się przy pomocy drewnianych drągów - dźwigni podsuwanych pod łoże) lub z niewielkimi dwoma pomocniczymi kołami
    2. wałowe nieobrotowe z oddzielnym łożem górnym przesuwającym się (bez kółek, tylko poślizgiem) po łożu dolnym, które wyposażone jest w niewielkie koła umożliwiające obsłudze odsunięcie działa do tyłu oraz skierowanie w innym kierunku
    3. wałowe obracane na boki (ang: traversing platforms, niem: Küstenlafetten [łoża zwane nadrzeżnymi, z uwagi na proweniencję tego typu])
      1. z oddzielnym łożem górnym przesuwającym się (na kółkach) po łożu dolnym
        1. dwuszynowe z osią obrotu przed łożem - 4 koła jezdne
          1. z trzpieniem (Gruson, Krupp, Armstrong)
          2. bez trzpienia (Armstrong)
        2. jednoszynowe z osią obrotu (trzpieniem) pośrodku łoża (Gruson, Krupp, Armstrong) - 4 koła jezdne
        3. jednoszynowe z osią obrotu (trzpieniem) z przodu łoża (łoża francuskie) - 2 koła jezdne
      2. z oddzielnym łożem górnym przechylającym się na łożu dolnym (dzięki przeciwwadze łoża górnego - Montcrieff)
        1. dwuszynowe z osią obrotu przed łożem - 4 koła
        2. jednoszynowe z osią obrotu pośrodku łoża - 4 koła
    4. wałowe cokołowe (Armstrong, Hotchkiss)
    5. kazamatowe
      1. naścienne (mocowane do ściany kazamaty)
      2. siodłowe (mocowane na dolnej ścianie otworu strzelniczego)
      3. przyścienne (ustawiane przy ścianie kazamaty)
        1. z trzpieniem mocującym do podłoża (Gruson) i kółkami ułatwiającymi zmianę kierunku
        2. bez trzpienia (Hotchkiss) i kółkami ułatwiającymi zmianę kierunku
      4. dwuszynowe bez trzpienia
        • lufa niezwiązana z ambrazurą (np. działa Armstronga w kazamatach Haxo)
        • lufa związana z pancerną ambrazurą (oś obrotu lufy oraz łoża znajduje się w pancernym jarzmie ambrazury - tzw. strzelnice minimalne, niem: Minimalscharten-Lafetten)
      5. dwuszynowe z trzpieniem przed łożem - 4 koła jezdne
    6. pancerne (obrotowe łoża pancerne montowane na stałe)

Łoża obrotowe poruszające się na szynach przesuwane były na boki na kilka sposobów:


Łoża przyścienne dział małych kalibrów (także te osadzone na trzpieniu): jeden koniec był nieznacznie unoszony przez obsługę za specjalne uchwyty i łoże przesuwane na boki.

Łoże górne wyposażone w kółka przesuwało się swobodnie po łożu dolnym, a energia odrzutu była wyhamowywana przez:

  1. specjalne występy łoża dolnego
  2. hamulec hydrauliczny
  3. oporopowrotnik hydrauliczny lub hydrauliczno-sprężynowy

W łożach typu Montcrieff energia odrzutu wyhamowywana była przez przeciwwagę łoża górnego.

Powrót
Powrót do artylerii


Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl