HISTORIA FORTYFIKACJI XIX WIEKU Mały (naprawdę mały) przewodnik systematyczny po artylerii fortecznej.

Uwaga: zestawienie poniższe nie rości sobie pretensji do wyliczenia wszelkich możliwych kombinacji luf, łóż i pocisków. Wymienione są zasadnicze grupy, w szczególności występujące w XIX wieku.

Lufy wykonywano z:

1. brązu
2. spiżu (niem: Rotguss)
3. żelaza odlewanego (ang: cast iron)
4. żelaza kutego (niem: Schmiede-Eisen-Rohr, ang: wrought iron)
5. żeliwa
6. spiżu stalowego (1872, tzw. "spiżu wzmocnionego" lub "spiżu Uchatiusa" od nazwiska wynalazcy, austriackiego inżyniera Uchatiusa)
7. stali, w tym niklowej (od lat 70-tych XIXw., a powszechnie od lat 90-tych XIXw., w Anglii stal Bessemera, w Niemczech Kruppa)

W latach 60-tych i 70-tych XIX wieku produkowano lufy spiżowe i żelazne wzmacniane zewnętrznymi żelaznymi (kutymi) lub stalowymi pierścieniami (niem: Ring-Rohr) ewentualnie płaszczami (niem: Mantel-Rohr), np: w Niemczech i Anglii (działa Armstronga).

Lufy dział przez całe wieki były niegwintowane (ang: smooth bore guns, niem: glatte Kanone). Gwintowanie luf (wł: artiglieria rigata, ang: rifled guns, niem: gezogene Rohren) radykalnie zwiększyło zasięg artylerii i stosowane było od:

1. około 1850-55 - Szwecja (system Wahrendorff, np. twierdza Vaxholm)
2. 1858 - Francja (Jean Ernest Ducos de la Hitte [1789–1864])
3. około 1859-61 - Prusy
4. 1859 - Austria
5. 1859 - Anglia (William Armstrong)
6. 1861 - USA (Konfederaci) (Theophilus Alexander Blakely)
7. 1867 - Rosja

W okresie przejściowym stare lufy niegwintowane przerabiano na gwintowane, np. w Anglii taki system gwintowania opracował w 1863 William Palliser.

Przez stulecia działa ładowane były odprzodowo (ang. muzzle loaded guns, M.L.), czyli od strony wylotu lufy. Dopiero w XIX wieku skonstruowano zamki umożliwiające ładowanie odtylcowe (niem: hinterladene Kanone, ang: breech loaded guns - B.L., , wł: artiglieria retrocarica). Stało się to w poszczególnych krajach w:

1. przed 1860 - Prusy
2. 1859 - Anglia (William Armstrong)
3. 1861 - Austria (licencja z Prus)
4. 1867 - Rosja
5. lata 70-te - Francja

Stosowano zamki:

• śrubowe - w Anglii, Austrii, Francji [Charles Ragon de Bange [1833–1914]], Rosji od 1886
• boczne-klinowe w Rosji i Prusach
• wsuwane w lufę i blokowane poprzecznym cylindrem (Austria)

Pociski:

1. kuliste
   1. pełne
      1. granitowe
      2. marmurowe
      3. ołowiane (od XIVw.)
      4. brązowe
      5. żeliwne (od XVw.)
   2. wydrążone (od XVIw.)
      1. żeliwne
         1. napełniane prochem czarnym z zapalnikami lontowymi
         2. napełniane masą zapalającą z zapalnikami lontowymi
      2. inne
         1. worki napełnione masą zapalającą z zapalnikami lontowymi
2. wydłużone (od połowy XIX wieku, wraz z wprowadzeniem luf gwintowanych)
   1. żeliwne (około 1860)
   2. żeliwne hartowane (od 1874)
   3. stalowe (od 1880)

Pociski wydłużone były:

• pełne - pociski pancerne (różne systemy, np. ang: Pallister shell)
• wydrążone
  • z materiałem wybuchowym - bomby, granaty (ang: common shell)
  • z materiałem wybuchowym i kilkudziesięcioma kulami metalowymi - szrapnele (od nazwiska wynalazcy, brytyjskiego inżyniera Henry Shrapnela, ang: shrapnel)
• specyficznym rodzajem były kartacze (niem: Kartatschen, ang: case shot, case shell, canister, szw: Kartesch) - pociski stosowane przeciwko sile żywej - puszki wykonane z cienkiej blachy zamkniętej drewnianym lub metalowym wieczkiem, wypełnione kilkudziesięcioma metalowymi kulami, uzupełnione piaskiem, sproszkowaną gliną lub proszkiem węglowym (bez zapalników i materiału wybuchowego)

Pociski (granaty) wydrążone wypełniano:

1. prochem czarnym
2. prochem bezdymnym
   • 1886 - Francja
   • 1889 - Niemcy
   • 1889 - Austria
   • 1892 - Rosja
3. innymi silnymi materiałami:
   • piroksyliną
     • 1884 - USA
     • 1885 - Rosja
   • melinitem
     • 1886 - Francja
     • 1888 - Anglia
     • 1888 - Niemcy
     • 1895 - Rosja
   • trotylem
     • 1902 - Niemcy
     • 1907 - Italia
     • 1909 - Rosja

Zapalniki (ang: fuze) były:

1. czasowe (lontowe lub w formie tubek wypełnionych spalającym się materiałem) - montowane z tyłu pocisku
2. uderzeniowe - montowane z przodu pocisku

Skontruowanie (1888-89) pocisku minowego przez zastosowanie zapalnika czasowego umieszczonego z tyłu pocisku wypełnionego silnym materiałem wybuchowym (melinitem), spowodowało potężny kryzys w fortyfikacji.

Ładunek miotający (ang: cartridge):

1. oddzielny (w workach, ładowany odrębnie, niekiedy pocisk był przytwierdzony do ładunku)
2. zespolony (ładunek w łusce metalowej połączonej z pociskiem) - stosowany od XIX wieku w działach szybkostrzelnych

Zapłon ładunku miotającego:

• oddzielnego przez:
  1. podsypanie prochu w specjalnym otworze wydrążonym w lufie ładowanej odprzodowo i zapalenie go
  2. umieszczenie w otworze działa odprzodowego rurki metalowej (miedzianej, ang: friction tube, niem: Frietions-schlag-rohren) wypełnionej prochem i spowodowanie jego zapalenia przez wyrwanie spłonki (działającej tak jak znane nam zapałki)
  3. umieszczenie w otworze zamka (działa ładowanego odtylcowo) rurki metalowej wypełnionej prochem i zaopatrzonej w spłonkę (j.w.)
• zespolonego przez
  1. uderzenie iglicą zamka w spłonkę w dnie łuski

Niektóre rodzaje dział:

1. jednolufowe
   • armaty (ang: canon, franc: canon, niem: Kanone, szw: Kanon)
   • moździerze (ang: mortar, franc: mortier, niem: Mörser, szw: Mörsare)
   • haubice (ang: howitzer, franc: obusier, niem: Haubitze, szw: Haubits)
   • działa szybkostrzelne (ang: quick fire Q.F., niem: Schnell-Feuer S.F.)
     • lata 80-te XIX w.(?) - Rosja, Szwecja, Anglia (szwedzki system Thorstena Wilhelma Nordenfelta)
     • lata 80-te XIX w. - Niemcy (Hermann Gruson)
2. wielolufowe
   • działka szeregowe (lufy w szeregu, tzw. "organy")
   • lata 80-te XIXw. - Szwecja (2,5,10-lufowe - wynalazca: Heldge Palmcrantz, producent: Thorsten Nordenfelt)
   • działka rewolwerowe (lufy osadzone wokół osi)
     • 1861-65 - USA i 1870 - Anglia (Richard Jordan Gatling)
     • 1879 - Francja (Amerykanin Benjamin Berkeley Hotchkiss [1826-85]))
     • 1886 - Niemcy (Hermann Gruson)

Niektóre łoża dział:

1. przewoźne
   1. klasyczne dwukołowe łoże polowe z lufą osadzoną sztywno na łożu, które przejmuje energię odrzutu i odsuwa się po strzale do tyłu
   2. dwukołowe z obrotowym cokołem
   3. pancerne obrotowe (Gruson, Cockerill) z oddzielnym dwukołowym podwoziem [w obrotowych łożach pancernych lufy są związane z kopułą, w przeciwieństwie do wież pancernych]
2. stacjonarne
   1. łoże moździerzowe w formie osadzonej bezpośrednio na gruncie podstawy bez żadnych kół (przesuwanie łoża odbywało się przy pomocy drewnianych drągów - dźwigni podsuwanych pod łoże) lub z niewielkimi dwoma pomocniczymi kołami
   2. wałowe nieobrotowe z oddzielnym łożem górnym przesuwającym się (bez kółek, tylko poślizgiem) po łożu dolnym, które wyposażone jest w niewielkie koła umożliwiające obsłudze odsunięcie działa do tyłu oraz skierowanie w innym kierunku
   3. wałowe obracane na boki (ang: traversing platforms, niem: Küstenlafetten [łoża zwane nadrzeżnymi, z uwagi na proweniencję tego typu])
      1. z oddzielnym łożem górnym przesuwającym się (na kółkach) po łożu dolnym
         1. dwuszynowe z osią obrotu przed łożem - 4 koła jezdne
            1. z trzpieniem (Gruson, Krupp, Armstrong)
            2. bez trzpienia (Armstrong)
         2. jednoszynowe z osią obrotu (trzpieniem) pośrodku łoża (Gruson, Krupp, Armstrong) - 4 koła jezdne
         3. jednoszynowe z osią obrotu (trzpieniem) z przodu łoża (łoża francuskie) - 2 koła jezdne
      2. z oddzielnym łożem górnym przechylającym się na łożu dolnym (dzięki przeciwwadze łoża górnego - Montcrieff)
         1. dwuszynowe z osią obrotu przed łożem - 4 koła
         2. jednoszynowe z osią obrotu pośrodku łoża - 4 koła
   4. wałowe cokołowe (Armstrong, Hotchkiss)
   5. kazamatowe
      1. naścienne (mocowane do ściany kazamaty)
      2. siodłowe (mocowane na dolnej ścianie otworu strzelniczego)
      3. przyścienne (ustawiane przy ścianie kazamaty)
         1. z trzpieniem mocującym do podłoża (Gruson) i kółkami ułatwiającymi zmianę kierunku
         2. bez trzpienia (Hotchkiss) i kółkami ułatwiającymi zmianę kierunku
      4. dwuszynowe bez trzpienia
         • lufa niezwiązana z ambrazurą (np. działa Armstronga w kazamatach Haxo)
         • lufa związana z pancerną ambrazurą (oś obrotu lufy oraz łoża znajduje się w pancernym jarzmie ambrazury - tzw. strzelnice minimalne, niem: Minimalscharten-Lafetten)
      5. dwuszynowe z trzpieniem przed łożem - 4 koła jezdne
   6. pancerne (obrotowe łoża pancerne montowane na stałe)

Łoża obrotowe poruszające się na szynach przesuwane były na boki na kilka sposobów:

• przy pomocy lin (na wielokrążkach) przymocowanych do łoża dolnego i odpowiednich zaczepów na stanowisku (łoża angielskie)
• przy pomocy układu kół zębatych i rolek przesuwających łoże wzdłuż łańcucha rozpiętego w poprzek stanowiska (łoża niemieckie)
• przy pomocy kół zębatych przesuwających łoże na zębatej szynie prowadzącej

Łoże górne wyposażone w kółka przesuwało się swobodnie po łożu dolnym, a energia odrzutu była wyhamowywana przez:

1. specjalne występy łoża dolnego
2. hamulec hydrauliczny
3. oporopowrotnik hydrauliczny lub hydrauliczno-sprężynowy

Powrót do artylerii

mariusz@mariwoj.pl