|
|
|
|
|
TWIERDZA BASTIONOWA
Ujście Warty do Odry miało naturalne walory obronne - rozległe tereny podmokłe i wyspy uniemożliwiały prowadzenie regularnych prac oblężnicznych, jednocześnie jednak przysporzyły sporo kłopotów budownicznym twierdzy.
Pierwsze umocnienia miasta powstały w XV wieku, podobnie jak zamek krzyżacki (pierwotnie joannicki). W XVI wieku zamek przebudowano na okazałą renesansową rezydencję, a około 1536-43 wokół miasta zbudowano ziemne umocnienia bastejowe. Decyzję o ich budowie podjął margrabia Johann Hans von Brandenburg.
Około 1557-68 zbudowano murowane umocnienia bastionowe na planie nieregularnego sześcioboku z czterema bastionami narożnymi (Król/König, Królowa/Königin, Księżniczka/Kronprinzessin, Filip- Albrecht) i dwoma spłaszczonymi - przy kurtynie pn-wschodniej (Książę/Kronprinz) i odrzańskiej (Brandenburgia/Brandenburg). Murowane bastiony z orylonami osłaniającymi barki były typowe dla włoskich szkół fortyfikacyjnych. Podmyty przez Odrę bastion nadrzeczny szybko zastąpiono skazamatowanym uskokiem kurtyny. W kurtynie pn-wschodniej obok potężnego bastionu Książę (z nadszańcem) usytuowano Bramę Sarbinowską (Krótkiej Grobli, Nowej Marchii). Druga brama wiodła na pn-zachód - przez przedmieście Gorzyn (niem: Gohrin) na most na Odrze; zwana była Odrzańską, Gorzyńską, od 1601 Lubuską, a od 1797 Berlińską. W kurtynie koło zamku Furta Młyńska wiodła na pomost na Odrze (dawny most). W kurtynie południowej znajdowała się Brama Chyżańska (Chyżyńska) prowadząca na wyspę Starą Chyżę. Prace przy budowie ukończono około 1590. Twórcami twierdzy byli Włosi Francesco Chiaramella z Gandino, potem Rocco Guerrini hrabia Linari. Obaj pracowali dla elektora brandenburskiego przy budowie Peitz i Spandau.
Dzieła zewnętrzne zaczęto budować około 1586-88 - szaniec przed bastionem Książę, potem szaniec osłaniający most przed Bramą Serbinowską. Guerrini zbudował dzieło rogowe przed kurtyną pn- zachodnią przed Bramą Odrzańską. Od 1590 budowano pn-wschodnie dzieło rogowe, ukończone dopiero sto lat później. Około 1630 zbudowano ziemne raweliny - Albrecht przed Bramą Odrzańską oraz August-Wilhelm przed Bramą Chyżańską. Wreszcie zbudowano przyczółek mostowy na lewym brzegu Odry - niewielki czworoboczny szaniec z dwoma bastionami i dwoma półbastionami.
W połowie wieku XVII pracami w twierdzy kierował Jakub Holst, naczelny inżynier twierdz brandenburskich - zbudowano przeciwskarpy, zmodernizowano dzieła zewnętrzne (m.in. nowy redan), ukończono dzieło rogowe na Gorzynie (1650-52). Około 1662 prace modernizacyjne prowadził Holender Tieleman Jungblut (Jonkbloet). Jego następca Cornelius Ryckwaert - także Holender - kontynował budowę krytej drogi na przeciwskarpach. Jego główne dzieło to bastion Brandenburgia na froncie odrzańskim (1672-76), w miejscu wspomnianego już bastionu Chiaramellego. Bastion uległ poważnemu uszkodzeniu podczas powodzi w 1736, ale został odbudowany.
Po Holendrach nastąpili Francuzi - Ludwik Cayart do 1702 zbudował rawelin Christian-Ludwik przed kurtyną pn-wschodnią. Jego następca inżynier Charreton, który pracował do 1730, przebudował dzieło rogowe na Gorzynie (dwa redany w szyi). Przed Bramą Gorzyńską (Lubuską) w czole dzieła rogowego zbudowano rawelin.
W czasie wojny siedmioletniej w 1758 twierdza oparła się wojskom rosyjskim, jednak zbombardowane miasto poważnie ucierpiało. W 1758 zbudowano Kanał Fryderyka Wilhelma, obiegający miasto i twierdzę od pn-wschodu. Stare ujście Warty ulegało od tego czasu zamulaniu, a w XIX wieku zamknięte grodzą zniknęło zupełnie. W 1806 twierdza bez oporu skapitulowała przed Francuzami. W latach 1813-14 broniły się w niej resztki napoleońskiej Wielkiej Armii.
TWIERDZA NOWOPRUSKA
Prusacy przystąpili do rozbudowy twierdzy już w 1814, zaraz po jej zajęciu. Na zniszczonym lewym brzegu Odry wprowadzono ograniczenia budowlane i wytyczono tzw. rejony forteczne (1815-17). Do 1818 zbudowano nowy kleszczowy przyczółek mostowy, osłonięty na skrzydłach lunetami (lewa: 1823- 25, prawa: 1825-27). Niestety nie zachowały się umocnienia na Wyspie Odrzańskiej (między Odrą a kanałem powodziowym). Około 1830 zbudowano nowy rawelin przed dziełem rogowym oraz przebudowano kilka redanów.
Kostrzyn był twierdzą "drugoligową" i nie został objęty w latach 40-tych XIX wieku programem modernizacyjnym, co stało się udziałem np. Szczecina czy Świnoujścia, nie wspominając o monstrualnych twierdzach na wschodzie - Królewcu i Poznaniu. Projekty rozbudowy Kostrzyna powstały dopiero około 1857. W latach 1860-62 na lewym brzegu Odry przy kanale powodziowym zbudowano trzy typowe forty reditowe o narysie lunet, z murowanymi redutami krzyżowymi i wodnymi fosami (Lunety B, C, D), częściowo zachowane (poważnie zniszczone). Zachodni przyczółek mostu kolejowego oraz drogowego na kanale powodziowym osłonięto nowym szańcem z fosą. Zachował się murowany blokhauz na jego dziedzińcu . Linia Kolei Wschodniej do Frankfurtu i stamtąd do Berlina otwarta została w 1857. Tory przecięły stary przyczółek mostowy (częściowo zniesiony), przekroczyły Odrę, przecięły umocnienia dzieła rogowego na prawym brzegu i przekroczyły Kanał Fryderyka Wilhelma. 15 lat później przez miasto poprowadzono linię wiodącą ze Szczecina do Wrocławia.
Jedynym w swoim rodzaju jest zbudowany w latach 1863-72 fort na Krótkim Przedmieściu, osłaniajacy tory kolejowe, nazwany Nowym Dziełem. Jest to jeden z najbardziej unikatowych fortów pruskich: dwa czoła, rozwarte barki, kleszczowa szyja z wałem, sucha fosa, murowana redita na dziedzińcu, pięć kaponier.
W roku 1859 w Prusach wprowadzono do użytku artylerię o gwintowanych lufach, co spowodowało natychmiastowy ferment w fortyfikacji. Przez wiele lat Generalnym Inspektorem Korpusu Inżynierów i Pionierów oraz Twierdz był Johann von Brese-Winiary [1787-1878], a potem (1.VII.1860-18.V.1866) gen. Wilhelm Radziwiłł [1797-1870], syn księcia Antoniego Radziwiłła [1775-1833]. W latach 1860-63 drugim inspektorem był gen. Moritz von Prittwitz und Gaffron [1795-1885], który w latach 1818-23 kierował pracami w Koblencji, od 1824 był adiutantem gen. von Astera, w latach 1828-39 kierował budową projektowanej przez Bresego twierdzy Poznań, od 1841 budował dzieło swego życia - twierdzę związkową Ulm oraz od 1849 prestiżowe umocnienia Hohenzollern Burg koło Hechingen. W latach 50- tych Prittwitz otwarcie krytykował wielkie, spiętrzone umocnienia budowane przez Bresego. Otrzymał od króla Prus zgodę na udowodnienie, że dzieła fortyfikacyjne są w stanie sprostać wymaganiom epoki dział gwintowanych - efektem tego jest właśnie niezwykłe Nowe Dzieło w Kostrzynie - prototyp fortów artyleryjskich, seryjnie budowanych w Niemczech w latach 70-tych XIX wieku. W latach 1867-73 Inspektorem Twierdz był von Kameke, a potem von Biehler (1873-84), który zbudował tyle twierdz i tyle doskonałych standardowych fortów artyleryjskich, że są one dziś zwane jego imieniem - z "fortem Biehlera" Czytelnicy zapoznali się już swego czasu przy okazji omawiania Fortu VIII Grolman w twierdzy Poznań.
TWIERDZA FORTOWA
W 1872 zdecydowano wreszcie o dalszych losach twierdzy. Zadaniem Kostrzyna ma być zabezpieczenie przeprawy przez Odrę w obu kierunkach. Podążającej ku Wiśle armii twierdza ma służyć za bazę wypadową, umożliwiając jej zarazem uporządkowany odwrót (A.K.O. z 24.VI.1872). Postanowiono zbudować 7 fortów w odległości kilku kilometrów od miasta, jednak od razu rozgorzał spór o ich ilość. W efekcie dopiero w 1881 opracowano projekty dwóch fortów, a do ich budowy przystąpiono w 1883. Fort w Sarbinowie (Zorndorf) zbudowano w okresie 30.IV.1883-XII.1887, a fort w Gorgast na lewym brzegu - 26.IV.1883-VII.1889. Szczególnie interesujący jest zachowany fort Gorgast o narysie bastionowym z szerokimi wodnymi fosami. Fort w Sarbinowie zbliżony jest do standardowych fortów Biehlera, jednak koszary ma na dziedzińcu. W latach 1889-93 murowane elementy fortów wzmocniono warstwą piaskowo-betonową (Sarbinowo: VIII.1889-XI.1890, Gorgast: VII.1892-V.1893). W okresie "postbiehlerowskim" (von Biehler służył jako Generalny Inspektor do 1884) zbudowano dwa następne forty - oba mają niesymetryczne pięcioboczne narysy, wyraźnie widoczna tu jest tendencja Komitetu Inżynieryjnego Korpusu Inżynierów do odreagowania czasów standaryzacji. Fort Czarnów (Tschernow) zbudowano w okresie VI.1888-5.XI.1890, a fort Zabice (Säpzig) - 14.XI.1887-19.VIII.1890. Z powodów finansowych nie otrzymały koszar, które zbudowano dopiero w 1914 (murowane). Drogę dojazdową do fortu Zabice zbudowano w latach 1884-85, a do fortu Czernów w 1887 roku. Wszystkie cztery forty są częściowo zachowane do dziś.
W czasie pierwszej wojny w linii fortów zbudowano 14 betonowych schronów dla piechoty (Infanterie- Raum) i 12 magazynów amunicji (Munitions-Raum).
Rdzeń twierdzy nie był już poważniej rozbudowywany, zmodernizowano tylko bramy - 1877 Serbinowską, 1878-79 Berlińską (Odrzańską), 1888 Chyżańską. Rozbiórkę twierdzy rozpoczęto pod koniec XIX wieku - rozebrano wał nad Odrą, potem wojsko sprzedało lunety na lewym brzegu Odry i forty nad kanałem powodziowym (1908). W 1921 rozpoczęto rozbiórkę bastionów rdzenia. W 1945 miasto poważnie ucierpiało i w zasadzie nie zostało odbudowane. Dopiero w ostatnich latach w Kostrzynie ruszyły poważne prace, w wyniku których stopniowo odrestaurowywane są zachowane fortyfikacje - fragmenty kurtyn, bastiony Król i Filip oraz Brama Berlińska. We wrześniu 2000 roku w Kostrzynie odbyły się Dni Twierdzy, połączone z obchodami 700-lecia uzyskania praw miejskich.
RYSUNKI
Mariusz Wojciechowski, 2001
A. Nowe Dzieło na Krótkim Przedmieściu
B. Twierdza Kostrzyn około 1830
C. Twierdza Kostrzyn około 1878
 |
 mariusz@mariwoj.pl |