NIEZNACZNA ZMIANA PROJEKTÓW. CYTADELA TUMSKA 1855-62

Pierwszy znany projekt umocnień na Ostrowie Tumskim pochodzi z 1855 roku i sporządzony został przez ówczesnego Dyrektora Budowy Twierdzy - podpułkownika Lange.

W roku 1856 (prawdopodobnie już w roku 1850) projektowano dwa przeciwpowodziowe odpływowe kanały wodne Warty: na wschód i zachód od Tumu oraz Zagórza (Vorfluth Canal I i II).

Kanały te powstały przed 1864 rokiem i stały się ukoronowaniem nowego elementu twierdzy - tzw. Cytadeli Tumskiej. Koncepcja wewnętrznej cytadeli nie pojawiała się wcześniej na żadnym z projektów - najprawdopodobniej narodziła się około 1850 roku, dostrzeżono bowiem naturalne właściwości obronne Ostrowa Tumskiego oddzielonego od pozostałych części miasta starymi ciekami wodnymi (lub ich pozostałościami). Wyodrębniona wewnętrzna cytadela wokół Tumu z Katedrą i Zagórza powstała przez połączenie starych dzieł na północ od Katedry (Kawalier Katedralny, Śluza Katedralna i Most Śródecki z lat 30-tych) i nowej Reduty Katedralnej (z 2. połowy lat 50-tych) oraz otoczenie ich od wschodu i zachodu kanałami wodnymi, a od północy starą wodną fosą przed Kawalierem Katedralnym (pozostałością Cybiny).

W skład ukończonej około 1862 roku roku Cytadeli Tumskiej wchodziły następujące dzieła:

• na południu: pięcioboczny fort z okrągłą reditą - Reduta Katedralna (od 1864 zwana Fortem Radziwiłła, wcześniej przez kilka lat określana jako Hauptwerk N^o I, Dom Werk I, Dom Reduit, Dom Redoute),
• od wschodu: mur i wał łączący Redutę Katedralną z Mostem Śródeckim oraz przyczółek Śluzy Katedralnej na Cybinie,
• od zachodu: wał łączący Redutę Katedralną z nowym Dziełem Katedralnym II oraz umieszczony pośrodku tego wału murowany przyczółek (z dwiema kaponierami flankującymi skarpę wału) nowego drewnianego Mostu Katedralnego (nad Kanałem Odpływowym I) między Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem (które stało się wyspą),
• na północy: nowy, mały detaszowany fort lunetowy - Dzieło Katedralne II (Hauptwerk N^o II, Dom Lünette, Dom Werk II, Domwerk II) na zachód od nadszańca (Kawalieru Katedralnego) zamykającego od północnego-zachodu obwód Cytadeli Tumskiej - śródszańca twierdzy Poznań.

Datowanie Cytadeli Tumskiej oparto na datowanych projektach Reduty Katedralnej i Dzieła Katedralnego: na planach z 1855 oba dzieła dopiero są projektowane, z 1856 pochodzą projekty elewacji redity Reduty Katedralnej (określanej także jako Hauptwerk N^o I), projekty i plany Dzieła Katedralnego II pochodzą z lat 1855-57 (Hauptwerk N^o II), na planach z 1858 roku widoczne są już zaawansowane fortyfikacje Cytadeli, określanej jako Dombefestigung lub Befestigung der Dominsel. Plany umocnionego wschodniego przyczółka Mostu Katedralnego pochodzą z 1862 roku (Thorbefestigung Wallischei-Dome). Na razie roboczo przyjmiemy wersję, że Cytadelę Tumską ukończono w 1862 roku.

Warto zwrócić uwagę, że w latach 50-tych XIX wieku wszystkie mosty w twierdzy były wciąż drewniane, a pierwszym żelaznym mostem był Most Chwaliszewski zbudowany w latach 1875-78 przez C. Stenzela. Drewniany Most Tumski z 1862 został wymieniony za żelazny w 1886 roku. Ponadto dopiero w latach 60-tych zaczęto w Poznaniu stosować żelazo jako materiał konstrukcyjny, do lat 50-tych wszystkie klatki schodowe i więźby dachowe wykonywane były z drewna.

mariusz@mariwoj.pl