GARNIZON TWIERDZY POZNAŃ

Osobno zestawienie chronologiczne poznańskiego garnizonu (oraz rozwinięcie skrótów nazw) w wersji rysunkowej (50kB) lub uproszczonej tekstowej.

HISTORIA

Poznań został zajęty 31.I.1793 przez oddziały pruskie pod dowództwem generała majora von Trencka, później obsadzony przez silniejszy korpus pod dowództwem gen. von Möllendorfa, którego oddziały wkroczyły do miasta 30.V.1793; pierwszym komendantem został 6.II.1793 mianowany pułkownik von Dietherdt z 3. Pułku Dragonów von Prittwitz.

Pierwszą pruską załogą Poznania były oddziały 4. batalionu 24. Pułku Piechoty von Franckenberg, a pierwszy stały garnizon utworzyły w 1873 roku oddziały 1. i 2. batalionu 55. Pułku Piechoty von Hollwede. Poza nimi w Poznaniu znalazło się także 70 dragonów pod dowództwem 3 oficerów (kapitana i 2 poruczników). W sierpniu 1795 roku w Poznaniu znalazły się dwa bataliony (1. i 2.) oraz dwie kompanie grenadierów z 39. Pułku Piechoty von Trousaz, który to pułk pozostał w Poznaniu do jesieni 1806 roku - zastąpiony został przez 52. Pułk Piechoty von Reinhardt (w 1913 pułk ten nosił nazwę: Grenadier-Regiment Graf Kleist von Nollendorf Nr.6). Podczas mobilizacji zimowej 1805/06 w Poznaniu stacjonowały oddziały różnych pułków śląskich (m.in. 3. batalion 37. Pułku Piechoty von Tscheppe ze Zdunów k.Krotoszyna, 16. Batalion Fizylierów von Oswald, 4. Batalion Fizylierów von Greissenberg i 8 Batalion Fizylierów von Kloch). 1 listopada 1806 roku 52. Pułk Piechoty pod dowództwem generała majora von Krajewskiego opuścił Poznań i skierował się do Prus Zachodnich - miasto pozostało bez załogi.

Wieczorem 3 listopada 1806 roku w mieście pojawiły się forpoczty francuskiego III Korpusu dowodzonego przez marszałka Davousta - żołnierze 1. Pułku Strzelców Konnych. Nastało kilka spokojnych lat, jedynie w styczniu 1813 roku miasto ożywiło się, kiedy stało się przejściowo siedzibą sztabu napoleońskiej Wielkiej Armii w wyprawie na Rosję. Wojska francuskie i polskie opuściły miasto bez walki w 1814 i udały się do Turyngii (polscy żołnierze zaczęli po wojnie wracać do Wielkopolski pod koniec sierpnia 1814).

Pierwsi Kozacy pojawili się na ulicach miasta rankiem 14 lutego 1914 roku, po trzech godzinach (o 9 rano) do miasta wkroczyły w wielkim porządku oddziały piechoty, lekkiej kawalerii i artylerii pod dowództwem generała hrabiego Woroncowa. Rosyjskim komendantem miasta został pułkownik von Steege, w listopadzie 1814 podpułkownik von Kohlen, a na początku 1815 major von Nikoleff.

Pruskie oddziały wróciły do Poznania 28 maja 1815 roku, przywitane entuzjastycznie przez niemieckich mieszkańców miasta. Radosne powitanie spotkało dowódcę oddziałów generała porucznika Heinricha von Thümena [1757-1826], pochodzącego z tych stron. Generał urządził sobie kwaterę w Pałacu Działyńskich przy Starym Rynku. Garnizon składał się wówczas z następujących oddziałów: 1. Przyboczny Pułk Huzarów (1. Leib-Husaren-Regiment), bateria artylerii, 1. Myśliborski (Neumärkisches) Pułk Landwehry i 13. Śląski Pułk Landwehry. Tworzyły one mieszaną brygadę, na wzór francuski. Oddziały Landwehry zostały szybko zastąpione oddziałami liniowymi - dwoma batalionami z 5. Pułku Piechoty i 22. Pułku Piechoty. W mieście pozostał 1. Szwadron (Eskadron) 1. Przybocznego Pułku Huzarów. W 1816 do Poznania przybył oddział artylerii należący do 4., a potem 5. Brygady Artylerii, pod dowództwem brygadiera podpułkownika von Fiebiga, składający się z trzech kompanii pieszych i jednej konnej.

Oddziały te brały udział w walkach we Francji, wracać zaczęły do Poznania w połowie 1817 roku: 1 maja wrócił batalion z 5. Pułku oraz 1. szwadron jazdy 1. Przybocznego Pułku Huzarów, jednak nie zagrzały miejsca, bowiem odesłane zostały do Gdańska, a 22. Pułk odesłano do Wrocławia. Lukę po nich wypełnił sztab i 1. batalion 19. Pułku Piechoty, 1. Szwadron 6. Pułku Ułanów oraz 1. batalion 6. Pułku Piechoty. W roku następnym do Poznania przybyli fizylierzy z tych pułków (bataliony fizylierów były trzecimi batalionami), a w 1819 ich drugie bataliony. 23 maja 1818 przed dowódcą V Korpusu generałem von Thümenem przedefilowały powracające w rodzinne strony oddziały Poznańskiego Gwardyjskiego Szwadronu Landwehry (Posensche Garde-Landwehr-Eskadron), powołanego do życia 17.IV.1817 i składającego się w większości z ochotników z Wielkiego Księstwa Poznańskiego - oddział ten opuścił Poznań w kietniu 1919 i udał się do Berlina. 29.V.1818 miała miejsce defilada garnizonu na drodze do Swarzędza, a następnego dnia rano rozpoczęły się wielkie ćwiczenia. 11.X.1820 2. batalion 6. Pułku Piechoty odmaszerował do Głogowa, zastąpiony przez przybyły z Jawora k.Legnicy cały 2. batalion i dwie kompanie 1. batalionu 18. Pułku Piechoty. Defiladę nowych oddziałów przyjmował nowy dowódca V Korpusu Armijnego generał Friedrich von Röder [1768-1834] (oraz przybyły młodziutki książę Karol [1801-1870]). Do roku 1820 nie można jeszcze mówić o trwałości poznańskiego garnizonu, gdyż oddziały stale się zmieniały.

Od 1820 w twierdzy stacjonował 5. Odział Pionierów, od 1860 noszący nazwę Dolnośląskiego Batalionu Pionierów Nr 5. Kiedy opuścił Poznań nie wiem jeszcze, na pewno był jeszcze w roku 1904, być może pozostał do 1912, kiedy utworzono nowy 29. Batalion Pionierów, albo nawet do 1914 (na razie przyjmiemy, że do 1914).

W 1823 przybyły do Poznania oddziały 2. i 3. batalionu 19. Pułku Piechoty (z Nakła i Bydgoszczy [?]). Przebywający już w Poznaniu od 1818 roku batalion fizylierów tego pułku przekształcono w 3. batalion.

Po kilku latach spokojnego życia garnizonu, wydarzenia roku 1830 za pobliską granicą spowodowały spore zamieszanie: 19. Pułk Piechoty, którego żołnierze pochodzili w większości z Wielkopolski i byli Polakami, przełożeni szybko przerzucili marszem (po zakończeniu jesiennym manewrów) do Saksonii i przekazali dowództwu IV Korpusu Armijnego. Pułk zatrzymał się w Merseburgu, Wittenberdze i Weissenfels (30.XI.1830), w sierpniu 1831 przeniesiony został jeszcze dalej - do Nadrenii, a jeden z batalionów trafił do Twierdzy Związkowej Luksemburg. Pułk do Poznania wrócił dopiero w 1836 roku. Lukę po pośpiesznie wycofanym z Poznania 19. Pułku wypełniły 1. i 2. batalion 7. Pułku Piechoty z Legnicy. Jakby tego było mało, 1. batalion 6. Pułku Piechoty także odesłano z Poznania do Głogowa. W roku 1831 opuściły Poznań oddziały 6 Pułku Ułanów stacjonujące w Poznaniu do 1817 - udały się do Turyngii, a w lipcu 1831 obsadziły Kreuznach i Luksemburg. Przez pewien czas w Poznaniu nie było w ogóle kawalerii! Miasto opuściły także dwa bataliony 6 Pułku Piechoty, które stacjonowały od 1817 (1. batalion) i 1818 roku (batalion fizylierów). Historia 6 Pułku jest w tym miejscu dość niejasna: na pewno 1. batalion był od 1817, b.fizylierów od 1818, a 2. od 1819 do 1820. Zapewne pozostałe dwa bataliony opuściły miasto w roku 1820, ale mogło to nastąpić parę lat póżniej. 1. i 2. batalion wróciły z Głogowa dopiero 24.IX.1830 i pozostały na 6 lat (do 10.XI.1836 - wróciły znów do Głogowa), zaś batalion fizylierów wrócił (już jako 3. batalion) dopiero w 1851, razem z całym pułkiem, który pozostał do 1.IV.1855. W marcu 1831 przybył do Poznania feldmarszałek August Neidhardt von Gneisenau jako głównodowodzący połączonymi siłami pruskimi na wschodzie. Latem 1831 roku wybuchła w Poznaniu epidemia cholery, Św.Roch został odgrodzony od miasta kordonem wojskowym; feldmarszałek von Gneisenau przypłacił życiem pobyt w Poznaniu, zmarł na cholerę 24 sierpnia 1831. Latem 1831 roku Poznań gościł na krótko oddziały 33. Pułku Piechoty, w listopadzie przybyły na krótko do Poznania dwa szwadrony 5. Pułku Huzarów ze Słupska na Pomorzu, jednak udały się na swoje pozycje nad granicą. Jesienią 1831 przybył do Poznania 4. Szwadron 7. Pułku Huzarów ze Zdunów, a w roku następnym z Leszna także sztab tego pułku. Pułk pozostał w Poznaniu do roku 1852.

29 czerwca 1834 miało miejsce przełomowe i pamiętne wydarzenie - 2. batalion 18 Pułku Piechoty obsadził pierwsze wybudowane umocnienia - koszary w budowanym Forcie Winiary.

12 listopada 1836 do Poznania wróciły z Nadrenii (z Koblencji) oddziały 19. Pułku Piechoty: sztab, 1. i 3. batalion. W Poznaniu pułk pozostał do 1848 roku. Na kilkanaście lat, do 1848 roku, sytuacja ustabilizowała się, w skład garnizonu wchodziły: jeden szwadron kawalerii (4. Szwadron 7. Pułku Ułanów), 4-kompanijny oddział artylerii, sześć batalionów piechoty (1. i 2. batalion 7. Pułku, 1. i 2. batalion 18 Pułku Piechoty, 1. i 3. batalion 19. Pułku Piechoty), oddział pionierów.

Od 1848 roku miały miejsce kolejne zawirowania, spowodowane niepewnością co do lojalności polskich pułków, które przekazano pod dowództwo innych korpusów: 2. batalion 18. Pułku Piechoty udał się do Gdańska, a 19. Pułk do Frankfurtu nad Odrą. Na ich miejsce przybyły na jakiś czas: 1. i 2. batalion 5. Pułku Piechoty z Gdańska oraz 1. batalion i batalion fizylierów 8. Pułku Piechoty z Frankfurtu. Oba pułki opuściły miasto w 1851, ustępując miejsca trzem batalionom 6. Pułku Piechoty z Głogowa i batalionom 11. Pułku Piechoty z Brzegu, które pozostały w Poznaniu do 1.IV.1855 roku. Zastąpione z kolei zostały przez 1. i 2. batalion 10. Pułku Piechoty z Wrocławia oraz 7. Pułk Piechoty z Głogowa, Świdnicy i Wschowy. W 1849 opuścił Poznań ostatni, 1. batalion 18. Pułku Piechoty, a zapewne około roku 1851 oba bataliony 7. Pułku Piechoty.

W 1852 7 Pułk Huzarów opuścił Poznań i udał się do Bonn, po ponad 20-letnim pobycie w nadwarciańskim mieście (od 1831). W zamian przybyły ze Śląska: 1. i 2. szwadron 2. Przybocznego Pułku Huzarów z Góry k.Głogowa i Wołowa - oba pozostały w Poznaniu na prawie 50 lat (!) - do lipca 1901 roku.

W 1860 miała miejsce druga wielka reorganizacja pruskiej armii - także w Poznaniu dało się odczuć jej skutki. Oba stacjonujące w Poznaniu pułki piechoty (10. i 7.) przeniesiono do Świdnicy i Legnicy, na ich miejsce przybyły oddziały 1. i 2. batalionu 6. Pułku Grenadierów z Głogowa i Świdnicy oraz 1. i 2. batalion 12. Pułku Grenadierów z Frankfurtu nad Odrą. Garnizon twierdzy został wzmocniony przez nowoutworzony 46. Pułk Piechoty. W 1860 artyleria twierdzy składała się z dwóch Oddziałów Artylerii Polowej (1. i 2. Feldartillerie-Abteilung) - razem 6 baterii - oraz dwóch Kompanii Artylerii Fortecznej ze składu 5. Brygady Artylerii Fortecznej (Festungsartillerie-Brigade). Od 1853 stacjonował w Poznaniu 5. Batalion Taborów, który w 1860 podporządkowany był 5. Brygadzie Artylerii. Trzecia kompania oraz sztab 5. Pułku Artylerii Fortecznej stacjonowały w Poznaniu od 1.X.1865.

Po wojnie z Danią w 1864 i 1865 nastąpiło kolejne wzmocnienie poznańskiego garnizonu przez: 3. batalion 12. Pułku Grenadierów, 1. i 2. batalion 52. Pułku Piechoty, 1. i 2. batalion 47. Pułku Piechoty. Pod koniec 1865 roku w skład garnizonu wchodziły: dwa szwadrony kawalierii (1. i 2. szwadron 2. Przybocznego Pułku Huzarów), przynajmniej dwa oddziały artylerii polowej i trzy kompanie artylerii fortecznej (dwie od 1860, trzecia od 1865) oraz kilkanaście batalionów piechoty, batalion pionierów i batalion taborów.

Biorące udział w walkach z Austrią w 1866 roku dwa bataliony 47. Pułku oraz dwa bataliony 52 Pułku Piechoty, po zakończeniu wojny nie wróciły już do Poznania. Twierdzę opuścił także 3. batalion 46. Pułku Piechoty, który przeniesiono do Rogoźna. W zastępstwie przybył 50. Pułk Piechoty z Wrocławia i Oleśnicy oraz sztab i 1. batalion 37. Pułku Fizylierów z Rawicza.

Biorące udział w walkach z Francją w latach 1870-71 trzy bataliony niedawno przybyłego 50. Pułku Piechoty, po zakończeniu wojny nie wróciły już do Poznania. Nie wrócił także 2. Oddział Artylerii Polowej (Feldartillerie-Abteilung), stacjonujący w Poznaniu przez przynajmniej 10 lat. Oddziały piechoty zastąpione zostały przez kolejny, 3. batalion 37. Pułku Fizylierów oraz wracający po 5 latach nieobecności 3. batalion 46. Pułku Piechoty.

1 kwietnia 1881 roku utworzono w Poznaniu nowy pułk - 99. Pułk Piechoty - jego dwa bataliony (1. i 3.) zastąpiły właśnie odesłane do Krotoszona i Ostrowa oba bataliony 37. Pułku Fizylierów. Wreszcie skompletowany został z trzech kompanii 5. Pułk Artylerii Fortecznej (5. Fußartillerie-Regiment). 1 października 1883 roku przybył z Szamotuł batalion fizylierów 6. Pułku Grenadierów, którego bataliony piechoty stacjonowały w Poznaniu już od 21 lat - w ten sposób został skompletowany kolejny pułk. 1 kwietnia 1886 skompletowany został 2. Przyboczny Pułk Huzarów. 25 marca 1887 kilkuletni 99. Pułk odesłano do Straßburga, skąd w zamian powróciły do Poznania (gdzie stacjonowały w drugiej połowie lat 60-tych) 1. i 3. batalion 47 Pułku Piechoty. 1 kwietnia 1887 roku 5. Batalion Taborów wzmocniono, tworząc nową, trzecią kompanię. 1 kwietnia 1888 z trzech oddziałów mobilnej artylerii polowej utworzono w Poznaniu 20. Pułk Artylerii Polowej (20. Feldartillerie-Regiment).

Pod koniec roku 1888 w skład garnizonu wchodziły zatem: pełny (trzy szwadrony) pułk kawalerii (2. Przyboczny Pułk Huzarów), pułk artylerii fortecznej (utworzony w 1881 5. Pułk), pułk artylerii polowej (utworzony w 1888 20. Pułk), kilkanaście batalionów piechoty, batalion taborów (trzy kompanie 5. Batalionu Taborów) oraz batalion pionierów.

W końcu marca 1890 3. Oddział 20. Pułku Artylerii Polowej przeniesiono do Leszna, 1.X.1892 do garnizonu dołączył 2. batalion 47. Pułku Piechoty - w ten sposób skompletowany został kolejny, szósty już pułk. 1.X.1893 w trzech pułkach piechoty utworzono półbataliony (oznaczone numerem 4), z których 1 kwietnia 1897 roku stworzono nowy dwubatalionowy pułk - 155. Pułk Piechoty. Jego 1. batalion pozostał na krótko w Poznaniu, 2. batalion (były 4. półbatalion 47 Pułku) udał się do Ostrowa. 1.X.1898 także 1. batalion dołączył do reszty pułku w Ostrowie. 2 Przyboczny Pułku Huzarów został przekształcony 1.X.1901 w Mieszany Pułk Strzelców Konnych (Kombinierte Jäger-Regiment zu Pferde), który składał się ze pięciu szwadronów strzelców konnych nr II, III, IV, V i VI. 1 kwietnia 1902 roku zmniejszono liczebność poznańskiego garnizonu: jeden z batalionów (Trzeci) 46. Pułku Piechoty udał się do Wrześni, a 2. batalion 47. Pułku Piechoty do Śremu. 1 kwietnia 1903 roku przybył do Poznania z Głogowa Oddział Zaprzęgów (Bespannung-Abteilung) i zasilił 5. Pułk Artylerii Fortecznej. 1 kwietnia 1905 roku Mieszany Pułk Strzelców Konnych przemianowano na Pułk Strzelców Konnych nr 1 (Jäger-Regiment zu Pferde Nr.1) 1.X.1912 sformowano nowy oddział - 3. batalion ostrowskiego 155. Pułku Piechoty i po ćwiczeniach w fortach pierścienia zewnętrznego skierowano do garnizonu pokojowego w Pleszewie. 1.X.1912 roku sformowano nowe oddziały: kompanię karabinów maszynowych w 46. Pułku Piechoty, 29. Batalion Pionierów, sztab i 2. kompanię w 2. Batalionie Lotniczym (Fliegerbataillon), kolejną 4. kompanię 5. Batalionu Taborów, 6. Forteczny Oddział Karabinów Maszynowych (Festungs-Maschinen-Gewehr-Abteilung Nr.6) w 46. Pułku Piechoty, 8. Forteczną Kompanię Łączności Telefonicznej (8. Festungs-Fernsprech-Kompanie), ponadto sztab i 3. kompanię 5. Batalionu Sterowcowego (5. Luftschiffbataillon). W ten sposób w 1913 roku liczebność garnizonu sięgnęła 10 tysięcy żołnierzy.

Więcej o garnizonie

mariusz@mariwoj.pl