Widok od południowego-zachodu na Fort Reformatów.
UMOCNIENIA PRAWOBRZEŻNE |
Na wysuniętych na północny-wschód i południowy-wschód narożnikach poligonalnego prawobrzeżnego wału (dzieła koronowego) umieszczono dwa forty reditowe. Pierwszy z nich, Fort Reformatów, wzniesiono na naturalnym wzgórzu na wschód od kościoła i klasztoru Reformatów na Śródce, zaś drugi - Fort Rocha po drugiej stronie doliny Cybiny, na wzniesieniu gdzie rozlkowanły się Berdychowo, Miasteczko i Rataje.
Oba forty zrealizowano wg jednego projektu. Nieco wcześniejszy Fort Reformatów miał wał bez muru Carnota (mur skarpowy z galerią strzelecką), o czym należy pamiętać czytając poniżesze uwagi.
Wał główny o narysie lunety (nieco zniekształconej w FRe) miał murowaną skarpę z klasycznym murem Carnota. Na osi fortu, w narożniku wału umieszczono baterię moździerzy. Na barkach umieszczono dwie kaponiery do flankowania fosy. Fosa była sucha o murowanej przeciwskarpie. W szyi zamkniętej murem umieszczona została wielka redita - trzykondygnacyjna na planie 3/4 owalu z dziedzińcem. Dziedziniec redity zamknięty został w szyi murem z wjazdem osłanianym dwiema wieżami.
Uwaga: ponieważ dysponuję jedynie fragmentarycznymi planami obu fortów, opis redity powstał na podstawie Fortu Reformatów, zaś pozostałych części - Fortu Rocha.
Lunetowy wał główny o narysie lunety (nieco zniekształconej w FRe w wyniku dopasowania narysu wału do zarysu wzgórza) miał murowaną skarpę i klasyczny mur Carnota (w FRe być może zwykły mur ze strzelnicami lub tylko galerię strzelecką w skarpie). Z dziedzińca na wał prowadziły podjazdy. Poterny pod wałem prowadziły do baterii moździerzy i dwóch kaponier barkowych. Na szyjowych końcach barków wału umieszczono w szyjowej skarpie [niem: Kehlprofilmauer] dwie galerie strzeleckie prowadzące do prochowni ukrytych pod wałem i za mur Carnota. Galerie te miały strzelnice przeciwrykoszetowe.
Dwie prochownie ukryte pod barkami wału w pobliżu szyi dzieła były dwukondygnacyjne. Były to sklepione pomieszczenia o wysokości 7 metrów, przedzielone na dwie kondygnacje drewnianymi stropami.
Bateria moździerzy (niem: Mortierbatterie) usytuowana została na czołowym narożniku wału głównego - w stoku, za murem Carnota, poprzecznie do osi fortu. Była to murowana budowla wygięta łukowo i zawierająca kilka (zapewne pięć) stanowisk dla moździerzy. Do baterii prowadziła poterna pod wałem (zapewne pod wałem znajdowała się prochownia). Od strony przedpola stanowiska baterii nie miały jak zazwyczaj muru ze strzelnicami, lecz otwarte stanowiska do prowadzenia przez moździerze ognia stromotorowego. W razie niebezpieczeństwa moździerze można było wciągnąć wgłąb baterii. Na łukowym dziedzińcu przed baterią, w narożniku muru Carnota umieszczono dwukondygnacyjny schron. Jego górna kondygnacja znajdowała się na poziomie dziedzińca przed baterią, a dolna (podziemna) na poziomie dna fosy. Z dolnej kondygnacji prowadziło jeszcze niżej zejście kręconymi schodami do poterny pod dnem fosy wiodącej do blokhauzu na przeciwskarpie.
Dwukondygnacyjny blokhauz na przeciwskarpie fosy umieszczony na narożniku fortu dokładnie na jego osi, był dwukondygnacyjny. Na dolnej kondygnacji znajdowały się wejścia do trzech chodników przeciwminowych (o długości 25 metrów) i krótkiej 30 metrowej galerii w przeciwskarpie, natomiast górna kondygnacja była bojowa. Blokhauz wystawał nieco nad plac broni - górna kondygnacja zawierała pomieszczenie ze strzelnicami dla broni ręcznej. Blokhauz od placu broni oddzielony był niewielką fosą i nakryty nasypem ziemnym.
Na barkowych narożnikach wału głównego umieszczono w fosie dwie kaponiery barkowe. Były one dwukondygnacyjne, dwustronne, miały zaokrąglone czoła, na każdej kondygnacji kilkanaście (prawdopodobnie 12) kazamat działowych. Fosa wokół półokrągłego czoła kaponiery miała w przeciwstoku galerię strzelecką (w każdej z dwóch galerii znajdowały się wejścia do 4 chodników przeciwminowych) oraz podjazd na drogę krytą. Kaponiera z galerią połączona była poterną, częściowo (1/3) wystającą z dna fosy. W ścianach poterny umieszczono strzelnice, służyła ona bowiem, niczym mała kaponiera, do obrony fosy przed czołem kaponiery głównej. Fosa została od fosy głównej oddzielona przy pomocy murów z bramami. Kaponiery barkowe były oczywiście nakryte grubym nasypem ziemnym. Do kaponiery prowadziła poterna pod wałem, pod którym zapewne umieszczona była prochownia.
Szerokość poprzeczna kaponiery barkowej: 16 m, długość: ponad 30 m, wysokość z nasypem: 8,5 m, wysokość przeciwskarpy fosy: 6,5 m.
Szyja fortu została zamknięta murem z dwiema bramami. Pośrodku szyi umieszczona została redita - śródszaniec fortu i główna działobitnia artyleryjska.
Wielka redita zbudowana została na planie 3/4 owalu z wewnętrznym dziedzińcem. Była w zasadzie trzykondygnacyjna, jednak kondygnacja piwniczna nie była pełna na całej długości owalnego budynku. Szerokość budynku wynosiła 18 metrów, rozpiętość zewnętrzna 90 metrów, a dłuższa średnica dziedzińca: 54 metry.
Na parterze i piętrze od strony zewnętrznej (czołowej) znajdowało się po 35 kazamat bojowych połączonych w trakt. Od strony dziedzińca, na każdej kondygnacji znajdowało się 16 dużych pomieszczeń mieszkalnych z podwójnymi oknami. Dwie kondygnacje (parter i piętro) powstały przez podzielenie (tak jak w reducie koszrowej Fortu Winiary) wysokiego (7,5 m) sklepionego pomieszczenia na pół drewnianym stropem. Kondygnacja piwniczna była pełna tylko pod skrzydłami budynku - część środkowa była podpiwniczona tylko od strony zewnętrznej.
Redita nakryta była nasypem ziemnym wyprofilowanym w wał artyleryjski. Na taras prowadziły dwa wyjazdy umieszczone na końcach budynku (nakryte płaskim czterospadowym dachem). Redita służyła jako działobitnia artyleryjska oraz flankowała dwa przylegające do fortu odcinki prawobrzeżnego poligonalnego wału głównego.
Od dziedzińca fortu redita oddzielona była niewielką fosą o głębokości 2,5 m i szerokości 4,5 m. Przy ścianie czołowej redity umieszczono w tej fosie trzy niewielkie kaponiery ze strzelnicami dla broni ręcznej. Kaponiery były dwukondygnacyjne (kondygnacja bojowa + sklepiona, ciemna podziemna piwnica), przykryte nasypami ziemnymi. Wejścia do kaponier znajdowały się w redicie na najniższej kondygnacji. Przeciwskarpa fosy wokół redity była częściowo murowana (przy kaponierach).
Wjazdowy zespół bramny. Szyja redity została zamknięta murem ze strzelnicami. Do muru od strony dziedzińca przystawiono dwie komory zawierające schody do fosy szyjowej fortu. Pośrodku muru umieszczono bramę zwieńczoną krenelażem. Po obu stronach bramy ustawiono dwie wieże z kręconymi klatkami schodowymi, które prowadziły na chodnik obronny nad bramą (za krenelażowym murem) oraz w dół, do kaponiery szyjowej.
Kaponiera szyjowa nie była bezpośrednio połączona z szyją, lecz za pośrednictwem dwóch murów, które tworzyły mały trapezowy dziedziniec POD zwodzonym mostem. Droga do bramy wjazdowej znajdowała się bowiem na stropie kaponiery. Pod stokiem na zapleczu fortu umieszczono prochownię do zaopatrywania kaponiery szyjowej. Kaponiera szyjowa miała strzelnice dla broni ręcznej.
rozpiętość fortu w linii przeciwskarp fos wokół kaponier barkowych: 245 m;
rozpiętość w szyi: 190 m;
dłuższa średnica zewnętrzna redity: 90 m;
głębokość od mostu w szyi do przeciwskarpy fosy w czołowym narożniku: 180 m;
szerokość wału głównego u jego podstawy: 40 metrów;
grubość muru skarpowego w szyi (Kehlprofilmauer): 2,25 m;
grubość muru Carnota: 3 m;
wysokość skarpy wału z murem Canota: 7,5-8 m;
szerokość suchej fosy przed wałem głównym: 18 m;
wysokość murowanej przeciwskarpy fosy: 6-6,5 m;
Widok od południowego-zachodu na Fort Reformatów.
Plan Fortu Rocha - Jacek Biesiadka.
Wieże przy bramie Fortu Prittwitz-Gaffron.
Brama, mur szyjowy i fragment redity Fortu Rauch.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |