Widok od północy na Małą Śluzę z (przekrojem) i szyję reditę Fortu Wojciecha.
MAŁA ŚLUZA NA WIERZBAKU |
Na wschód od Fortu Winiary przepływała w kierunku północnym rzeka Warta (w 1832 roku przesunięta około 200 metrów na zachód w nowe zachodnie koryto bliżej Fortu Winiary), zaś na południe od niego, z zachodu płynął strumień Wierzbak. Aby wzmocnić dość luźne połączenie Fortu Winiary z planowanym lewobrzeżnym rdzeniem twierdzy przez dolinę Wierzbaku i z umocnieniami na prawym brzegu Warty, postanowiono bieg Warty i Wierzbaku przegrodzić grodzami, a rzeki spiętrzyć jazami. Na Wierzbaku powstała tzw. Mała Śluza, zaś na Warcie - Wielka Śluza. Grodze te połączone zostały z Fortem Winiary przy pomocy stromych podjazdów o skazamatowanych skarpach (zwać je będziemy dalej estakadami). Na końcach obu grodzy zbudowano dwa poligonalne forty: przy Małej Śluzie - Adalbert Fort (Fort Wojciecha, w 1864 nazwany Fortem Hake), a na wschodnim brzegu Warty przy Wielkiej Śluzie - Przyczółek Mostowy (Brückenkopf, późniejsza nazwa: Fort Roon).
Był to stromy podjazd oskarpowany od zachodu murem. Wschodnia skarpa kryła kazamatowy ciąg komunikacyjny, składający się z 38 kazamat ze strzelnicami dla broni ręcznej, łączący fosę Fortu Winiary z Fortem Wojciecha. Ciąg ten (nieprzerwanie prowadzący do Fortu Wojciecha, składający się z trzech odcinków: estakady, grodzy i jazu) był na odcinku estakady ukryty w stoku wzgórza winiarskiego. U podstawy wzgórza umieszczono prochownię połączoną z ciągiem. Wejście do tej prochowni znajdowało się od wschodniej strony obok wejścia do estakady (to ostatni miało most zwodzony). Obok bramy schodziła też z góry droga z placu broni przed południową kaponierą-działobitnią reduty koszarowej Fortu Winiary.
Nasyp ziemny nad kazamatowym ciągiem wzdłuż wschodniej skarpy estakady ukształtowany został w trzy platformy (Taras Łąkowy - Wieser Terrasse) do prowadzania ognia działowego od strony Fortu Winiary w stronę Fortu Wojciecha.
U podnóża wzgórza winiarskiego w kazamatowym ciągu komunikacyjnym umieszczona została jednoprzejazdowa brama, nazwana od położonego na zachodnim stoku wzgórza cmentarza garnizonowego, Bramą Cmentarną. Droga zachodnia (od Obornik) prowadząca wzdłuż podstawy wzgórza zataczała przed zachodnią stroną bramy niewielką serpentynę i prowadziła na trapezowy plac przed bramą. Plac ten był oddzielony od zachodniego muru kazamatowego ciągu niewielką fosą nad którą przerzucono most prowadzący do bramy. Poziom terenu obniżał się na południe w stronę doliny potoku Wierzbak - na skutek tego wysokość zachodniego muru kazamatowego ciągu komunikacyjnego wrosła prawie dwukrotnie w stosunku do jego wysokości w estakadzie. Ponadto ciąg ten był już (w dolinie Wierzbaku) wolnostojący, nakryty nasypem ziemnym. W ten sposób drugi odcinek stał się klasyczną, wolnostojącą grodzą z galerią komunikacyjno-obronną (16 kazamat, w drugiej kazamacie od północy - brama). Odcinek ten w na przełomie lat 60-tych i 70-tych XIX wieku został częściowo rozebrany w związku z przeprowadzeniem tamtędy linii kolejowej Poznań-Toruń. Po wschodniej stronie grodzy znajdowała się droga prowadząca do Fortu Wojciecha i dalej na południe w stronę wzgórza św. Wojciecha. Droga ta osłonięta była od wschodu niskim wałem.
Trzeci odcinek skazamatowanej grodzy (właściwy jaz) był nieco szerszy i krył w sobie 15 kazamat. W trzech kazamatach była drewniana podłoga - pomost techniczny nad czterema sklepionymi przepustami (dwoma skrajnymi szerokimi i dwoma wąskimi). W pomieszczeniach tych znajdowały się kołowroty do podnoszenia i opuszczania pionowych zasów służących do spiętrzania wód Wierzbaku.
Między Fortem Winiary a dziełami wysuniętymi na zachód w przedpole rdzenia (Ziegel Flesche) przygotowano spory obszar zalewowy (około 700 * 200 metrów). Najprawdopodobniej zalaniu uległa by także położona na zachodnim przedpolu twierdzy rozległa dolina Wierzbaku.
Grodza-jaz łączyła się z dolną kondygnacją redity Fortu Wojciecha - w ostaniej kazmacie południowej grodzy znajdowała się sklepiona brama z mostem zwodzonym od strony wschodniej, umożliwiająca przejście za prawą stronę szyi Fortu Wojciecha i do prawego placu broni fortu.
Widok od północy na Małą Śluzę z (przekrojem) i szyję reditę Fortu Wojciecha.
Widok od zachodu na Bramę Cmentarną, Małą Śluzę i Fort Wojciecha - rysunek Minutollego z 1838 roku.
Fort miał narys detaszowanego bastionu o krótkich barkach. Wał czołowy został wyposażony murowaną skarpę zwieńczoną murem ze strzelnicami, zaś barki tylko w mur skarpowy. Wał wschodniego czoła fortu został uskokowo obniżony z powodu obniżenia terenowego (przed budową fortu w tym miejscu znajdował się cmentarz luterański). Pod wałem umieszczono prochownię oraz trzy poterny prowadzące za mur Carnota oraz do podwójnej dwukondygnacyjnej kaponiery czołowej fortu (z czternastoma kazamatami na dwóch kondygnacjach, półokrągłym czołem i fosą o murowanej przeciwskarpie). Na osi fortu, w kącie pomiędzy dwoma czołami, umieszczono podpiwniczoną baterię moździerzy przykrytą nasypem ziemnym, z trzema otwartymi od strony pzedpola kazmatami. W piwnicy baterii moździerzy umieszczono prochownię podręczną.
W barkach fortu umieszczono małe kazamatowe baterie (połączone z dziedzińcem dwiema ze wspomnianych potern).
Podwyższony dziedziniec fortu został zamknięty w szyi murem. Po wschodniej stronie redity w murze tym znajdowała się brama fortu i 4 strzelnice, po zachodniej dwie strzelnice. Pośrodku szyi umieszczona została czterokondygnacyjna okrągła redita z dziedzińcem. Na każdej kondygnacji redity znajdowało się 16 kazamat. Od wnętrza fortu oddzielona została półokrągłą fosą. W fosie tej umieszczono podjazd prowadzący zakolem od bramy fortu (w murze szyjowym) do wejścia do redity, które umieszczone było na drugiej kondygnacji. W fosie tej umieszczono ponadto cztery małe półokrągłe kaponiery, "przyklejone" do redity. Na stropie redity znajdował się taras artyleryjski osłonięty krenelażowym murem. Do komunikacji pionowej służyły dwie klatki schodowe ukryte w wieżach.
Po obu stronach barków fortu umieszczone zostały dwa ziemne (bez murowanej skarpy) dodatkowe wały w kształcie litery "L", tworzące dwa prostokąne place broni (linker, rechter Waffenplatz). Połączone zostały z czołami fortu przy pomocy wolnostojących murów, w których umieszczono bramy. Do murów tych przylegały dwa dwukondygnacyjne (jedna kondygnacja bojowa + niska piwnica) blokhauzy (na rysunkach projektowych fortu widać bardziej konwencjonalne kaponiery).
Czoło fortu od strony południowej osłonięte zostało ziemnym przedstokiem.
Ponieważ tuż obok zachodniego blokhauzu fortu zaczynał się wał rdzenia twierdzy (kurtyna łącząca się z wyższym wałem artyleryjskim pobliskiego Kawalieru Magazynowego), umieszczono tam zamykający mur z Bramą Młyńską. Droga z niej prowadziła na zachód (obok Lunety Cegielni - Ziegel Flesche) wzdłuż biegu strumienia Wierzbak. Od strony wewnętrznej za wspomnianym kurtynowym wałem rdzenia umieszczono budynek magazynowy określany na planach jako "Kanonen Schuppen II" (budynek "Kanonen Schuppen I" znajdował się przy Placu Działowym).
Długość całego ciągu komunikacyjnego od przeciwskarpy fosy reduty koszarowej do Fortu Wojciecha: 300 m;
Długość zachodniej estakady: 150 m;
Długość grodzy i Małej Śluzy: 150 m;
Długość Małej Śluzy: 75 m;
Rozpiętość Fortu Wojciecha razem z dwoma barkowymi wałami: 375 m (bez wałów ponad 225 m);
Średnica redity Fortu Wojciecha: około 35 m;
Widok ogólny od południowego-zachodu na cały kompleks: zachodnia estakada, Brama Cmentarna, Mała Śluza i Fort Wojciecha.
Redita Fortu Hake (d. Wojciecha) w czasie rozbiórki fortu na pierwszej dekadzie XX wieku.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |