POLIGONALNE UMOCNIENIA PORTOWE ŚWINOUJŚCIE
Hafen Befestigung Swinemünde
Mariusz Wojciechowski 2000, 2009

Na temat genezy fortyfikacji w ujściu Świny patrz także: umocnienia nadbrzeżne.

Odra jest jedną z większych rzek płynących do Bałtyku, jednak robi psikusa i do niego nie wpada, rozlewając się za Szczecinem w Zalewie Szczecińskim. Z niego do morza prowadzą trzy ujścia: zachodnie - Peene, środkowe - Świna (Swine) i wschodnie - Dziwna (Dievenow). Pomiędzy nimi usytuowane są dwie duże wyspy - Uznam (Usedom) między Peene i Świną oraz Wolin (Wollin) między Świną i Dziwną. Umocnienia na nich powstawały w XVII i XVIII wieku. W XIX wieku Prusacy utrzymywali kilka przyczółków mostowych, od połowy wieku powstawała nowa twierdza - Świnoujście w ujściu Świny. Przy ujściach leżą: Peenemünde na zachodnim końcu wyspy Uznam, Swinemünde na wschodnim końcu wyspy Uznam oraz Dievenow na Wolinie (po wschodniej stronie Dziwnej leży Kamień Pomorski - niem: Kammin). Od początku XIX wieku na wyspach powstawały uzdrowiska i kąpieliska, m.in. Ahlbeck i Zinnowitz na Uznam oraz Misdroy (Międzyzdroje) na Wolinie.

Pod koniec XIX wieku, kiedy kolej żelazna dotarła przez mosty na obie wyspy, wielkiego znaczenia nabrały właśnie owe mosty - na północnej linii na wyspę Uznam w Wolgast (pol: Wołogoszcz; most 1890-92, zrekonstruowany 1972, linia do Ahlbeck funkcjonuje do dzisiaj), na południowej linii na Uznam w Usedom (na linii prowadzącej od Szczecina przez Pasewalk do Świnoujścia - linia obecnie zlikwidowana), na linii na wyspę Wolin w miejscowości Wolin (linia funkcjonuje do dziś, prowadzi na zachodni brzeg Świny naprzeciw Świnoujścia)

Świna to krótka droga wodna o długości około 10 kilometrów z Zalewu Szczecińskiego do Bałtyku o kształcie litery "S", opływająca od wschodu Karsibór. W latach 1874-1880 droga ta została skrócona - przekopano Kanał Wilhelma (Wilhelm Führt, obecnie Kanał Piastowski), który z Karsiboru trwale uczynił wyspę.

Pierwsze nowożytne umocnienia nad ujściem Świny do Bałtyku, czyli de facto jednym z ujść Odry, wznieśli Szwedzi w 1630 roku - dwie reduty po obu stronach ujścia. Od roku 1720 Świnoujście znajdowało się w granicach Prus. 1745-46 zbudowano w Warszowie (na prawym brzegu) Blockhaus Schanze, a 1759 w Świnoujściu bliżej nieznane obiekty obronne na wzgórzu Waldschloss. W pierwszej połowie XIX wieku na obu cyplach usypano kolejne szańce dla artylerii.

1818-23 zbudowano silne falochrony i Świnoujście - ważny port, w którym stacjonowała flota wojenna - postanowiono ufortyfikować (A.K.O. 11 IX 1846). Twierdza (początkowo umocnienia portowe = Hafen Befestigung) została ukończona w zasadzie w 1859 roku, składała się z następujących dzieł:
Batterie A [West-Batterie] - zachodnia bateria nadmorska z reditą Ś
w
i
n
a
Ost-Batterie - wschodnia bateria nadmorska Werk (fort) II - wschodni nadmorski fort z reditą
Werk (fort) III - zachodni fort centralny z reditą Werk (fort) I - wschodni fort reditowy w Warszowie

Później dzieła nadmorskie zostały przebudowane, rozbudowane i wyposażone w działa Ring-Kanone kalibru 15 i 21 cm na stałych stanowiskach:
Westbatterie - zachodni nadmorski fort artyleryjski (ex. West-Batterie) Ś
w
i
n
a
Ostbatterie - wschodnia bateria nadmorska (ex. Werk II + Ost-Batterie)
Werk (fort) III - zachodni fort centralny z reditą Werk (fort) I - wschodni fort reditowy w Warszowie

1874-1880 skrócono i zmodernizowano tor wodny ze Szczecina, gdzie w latach 1880-1890 przeprowadzono rozbiórkę fortyfikacji. Ważnym elementem twierdzy Świnoujście był prom. W roku 1848 blokadę portu przeprowadziła duńska fregata, w 1864 dwie duńskie fregaty przeprowadziły demonstrację siły zakończoną bitwą pod Jasmund, a w 1870 roku okręty francuskie próbowały blokady.

Ceglane forty przystosowane do obrony okrężnej wzniesiono w latach 1847-59, w latach 60-tych zmodernizowano je, sypiąc nowe poprzecznice i budując w nich remizy oraz schrony. W 1854 utworzono pierwszy niewielki stały garnizon, około 1860 dzieła uzbrojono, w czasie pokoju najprawdopodobniej nie były obsadzone. Dnia 29 listopada 1863 Świnoujście otrzymało rangę twierdzy III klasy, można zatem przyjąć, że budowa twierdzy zakończyła się w 1863 roku. Już kilka lat później umocnienia modernizowano.

Fort I

Zwrócony na południowy-wschód duży fort poligonalny został zbudowany w miejscu starej szwedzkiej i pruskiej reduty. Miał w szyi dużą trapezową dwukondygnacyjną reditę z dziedzińcem i bramą od strony południowo-zachodniej, główny wał z dwoma czołami, dwoma barkami i trzema kaponierami skarpowymi. W lewym murze szyjowym zbudowano bramę i most, prowadzące na dziedziniec fortu. Na dziedzińcu zbudowano dwie prochownie wojenne. Szeroka 20-metrowa fosa wodna. Fort miał co najmniej 70 dział. W latach 80-tych i 90-tych XIX wieku stał się zapleczem magazynowym rozbudowywanych fortów nadbrzeżnych, z zespołem lewobrzeżnym połączony był promem oraz podwodnym kablem telegraficznym z przeciwległym fortem III.
Fort wysadzony i rozebrany został w latach 70-tych XX wieku w związku z rozbudową Świnoportu.

Nadmorski fort II i bateria na prawym brzegu

Zwrócony na wschód fort został zbudowany w miejscu starego pruskiego Blockhaus Schanze. Był to fort reditowy z lunetowym wałem, dwiema kaponierami barkowymi, fosą wodną i zwodzonym mostem. Na przedłużeniu lewego barku, pomiędzy fortem a brzegiem Świny, zbudowano ziemną baterię wschodnią z otwartymi stanowiskami na wale dla jednej baterii armat.
Później fort został przebudowany, redita została przykryta ziemią i osłonięta od strony morza nasypem, strzelnice od strony południowej (prawej) zastąpiono oknami. Pod lewą częścią wału dawnego fortu zbudowano nową podwalnię. Fosa szyjowa została zlikwidowana, bark północny (lewy) przedłużono i połączono z sąsiadującą z fortem baterią.
Cały fort powiększono, tworząc w nim obszerny dziedziniec, służący jako plac musztry i ćwiczeń. Na dziedzińcu tym zbudowano prochownie. Na wale nowego dzieła rozmieszczono schrony pogotowia i stanowiska dla dział Ring-Kanone na lawetach typu nadbrzeżnego.
Fort zachowany, udostępniony turystycznie pod nazwą Fort Gerharda.

Bateria A (Zachodnia); zachodni fort artyleryjski Westbatterie

Zwrócona na północ bateria była niewielkim dziełem z wałem i wodną fosą oraz jednokondygnacyjną reditą szyjową na planie kwadratu.
W latach 1877-80 lewą część wału przedłużono w stronę zachodnią, budując dwie podwalnie, na przedłużonym wale umieszczono schrony pogotowia i ceglano-betonowe stanowiska dla dział nadrzeżnych. Pierwotny wjazd został zlikwidowany, w uskoku szyi zbudowano nową bramę prowadzącą na wewnętrzne dziedzińce nowego fortu, który ma narys pięcioboczny (dwa czoła, dwa barki i szyja z uskokiem) oraz osiową poprzecznicę. Wodna fosa, na osi mała detaszowana kaponiera w przeciwskarpie.
W latach późniejszych fort zachodni był modernizowany, służył jako nadmorska bateria artyleryjska aż do końca II wojny.
Fort zachowany, udostępniony turystycznie pod nazwą Fort Zachodni lub Fort IV.

Zachodni fort III

Pięcioboczny fort do obrony okrężnej z centralną reditą, otoczony wodną fosą, ukończony został zapewne w 1855 roku. W wale od strony wschodniej, czyli od strony Świny, umieszczono bramę z mostem zwodzonym nad fosą. Na wale schrony i remizy.
Okrągła redita trójkondygnacyjna, z tarasem artyleryjskim osłoniętym murem krenelażowym, 12-osiowa (razem 24 kazamaty działowe na II i III kondygnacji), średnica około 25 metrów, na osi klatka schodowa.
Fort zachowany, udostępniony turystycznie pod nazwą Fort Anioła.

Obwałowanie zachodnie (Retranchement)

Umocnienia na brzegu zachodnim były połączone ze sobą wspólną fosą wodną oraz wałem z bramą. Zbudowano je zapewne do 1857 roku. Zachowane.

Lunety i szańce

Dwa samodzielne szańce: Peenemünde i Ahlbeck oraz dwie lunety z prochowaniami. Dzieła ziemne, prochownie murowane ze stropami drewniano-ziemnymi. Dzieła słabe, uznano je za przestarzałe już w latach 80-tych XIX wieku i zniesiono.

Literatura:

  1. Piotr Laskowski, Andrzej Wroński: "Świnoujskie fortyfikacje. Przewodnik". Tygodnik Vineta, wydanie specjalne.

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl