|
|
|
|
|
Szczecin był ważnym miastem, stolicą Prowincji Pomorskiej, twierdzą i miastem garnizonowym, ważnym portem, ośrodkiem przemysłowo-handlowym. Do połowy XIX wieku centrum miasta była jego starówka - między Rynkiem Końskim (Placem Orła Białego) i nadbrzeżem Odry. W połowie wieku nastąpiło poszerzenie Szczecina, wytyczenie Nowego Miasta i otoczenie nowej dzielnicy nowopruskimi umocnieniami.
Plan z XVIII wieku...
Nowożytne umocnienia szczecińskie Prusacy budowali od 1724 roku, wg znacznie zmienionego projektu Walravego z 1717 roku. Do dziś zachowały się dwie wspaniałe bramy zaprojektowane także przez niego oraz dawny pałac Sejmu Stanowego (tzw. Dom Ziemstwa, obecnie siedziba Muzeum Narodowego w Szczecinie) na Białym Placu Parad, którego budowę rozpoczęto w 1725 roku. W 1793 roku obok dzieła Walravego na placu stanął (o ironio!) pomnik króla Fryderyka Wielkiego, autorstwa Gottfrieda Schadowa.
Pod koniec XVIII wieku umocnienia Szczecina składały się z lewobrzeżnego 9-bastionowego rdzenia otoczonego kleszczowym płaszczem (zaprojektowanym przez Walravego), wysuniętego na wschód Fortu Wilhelma (przylegającego do rdzenia), na północ Fortu Leopolda (także przylegającego) oraz dataszowanego kleszczowego, pięciobocznego Fortu Prusy na południu. Prawobrzeżna wyspa Łasztownia od północy osłonięta była kleszczowym wałem, ze Szczecinem łączyły ją dwa drewniane mosty na Odrze: Długi (Lange Brücke) i Kłodny (Baum Brücke). Wewnątrz umocnień lewobrzeżnych znajdowały się jeszcze średniowieczne mury. Po ich zniesioniu w ich miejscu powstały obszerne, wydłużone place.
W mieście znajdowały się cztery ważne kościoły: Mariacki, św.Jakuba, św.Jana i św.Mikołaja, reprezentacyjny Biały Plac Parad (1725, 1809 nazwany Placem Królewskim, obecnie Plac Żołnierza Polskiego), Rynek Koński (Plac Orła Białego) z rezydencją władz (pałacem prezydenta Pomorza Otto von Grumbkowa, z lat 1724-25), Rynek Sienny z późnogotyckim Ratuszem oraz Zamek. Główną arterią miasta była brukowana ulica Szeroka (Wyszyńskiego).
W fortyfikacjach znajdowały się następujące bramy:
W 1813 roku, przestarzałe fortyfikacje i miasto przedstawiały się żałośnie - zrujnowane i spalone kościoły, spustoszone przedmieścia Wik Dolny, Nowy Wik i Turzyn. Miasto liczyło 18 tysięcy mieszkańców, stało się stolicą Prowincji Pomorskiej, siedzibą Naczelnego Prezydenta Prowincji (do 1831 Johann August Sack) i miastem garnizonowym, siedzibą dowództwa II Korpusu Armijnego. W 1815 roku przy pn. pierzei Placu Królewskiego (dawnym Białym Placu Parad) zbudowano ogród komendanta twierdzy. Rezydencje przy placu przebudowano na siedziby władz powiatowych (dom Zofii Augusty Fryderyki von Anhalt, późniejszej carycy Katarzyny II) oraz zastępcy komendanta twierdzy (dom kupca Taussanta).
W latach 1840-42 całkowicie przebudowano Zamek, w którym swoją siedzibę i mieszkanie umieścił nadprezydent prowincji. Budowli, na wyraźne życzenie nowego króla Prus, Fryderyka Wilhelma IV (znającego dobrze Szczecin z czasów młodości, z pobytu w tamtejszym garnizonie) nadano charakter rezydencji królewskiej. Na północno-wschodnim narożniku dobudowano ośmioboczną wieżę widokową. Przy Rynku Siennym obok odwachu zbudowano w latach 30-tych budynek Giełdy, w miejscu spalonego kościoła św.Mikołaja wytyczono Nowy Rynek. W 1849 otwarto nowy Teatr Miejski, wg projektu znanego architekta Carla F.Langhansa. Przed Teatrem ustawiono pomnik Fryderyka Wilhelma III autorstwa Friedricha Drake. Rynek Koński stał się siedzibą instytucji finansowych i banków.
W 1836 założona została spółka Kolei Berlińsko-Szczecińskiej, z nadburmistrzem Szczecina Andreasem Masche na czele. Od 1841 trwała budowa linii kolejowej Berlin-Szczecin, która została uruchomiona w 1843, a obsługiwana była przez produkowane w Szczecinie (Gießerai Vulcan) lokomotywy. W roku 1848 Szczecin uzyskał połączenie z Poznaniem przez Stargard Szczeciński, które stało się ważnym elementem otwartej w 1851 roku Kolei Wschodniej przez Krzyż do Bydgoszczy. Dworzec zbudowano na terenie tzw. Ogrodów Sacka, między Odrą od wschodu, miastem od północy i Fortem Prusy od zachodu. Dworzec był murowany, dwukondygnacyjny o neoklasycystycznej formie nadającej mu wygląd pałacu. Linia do Stargardu przekraczała rzekę Odrę tam gdzie dzisiaj - tuż na północ od dworca, na trójprzęsłowym moście na Odrze i mniejszym moście na Parnicy. Na południe od mostu kolejowego znajdował się trzeci szczeciński most (Bahnhofs Brücke) - prowadzący na Silber Wiese (Łęga Parnicka) - jego przyczółek na wyspie znajdował się na wylocie ulicy Składowej, a na lewym brzegu prawie naprzeciw dworca. Obie wyspy (Parnicka i Łasztownia) połączone były niewielkim mostem Zielonym, tak zresztą jak obecnie.
Dworzec przebudowany został w 1900 roku, wtedy też wzniesiono nowy 13-przęsłowy żelazny most kolejowy, który prowadził kolej na wschód przez Odrę, wyspę Silber Wiese (Kępa Parnicka), Parnicę w stronę pobliskiego Dąbia i dalej Stargardu Szczecińskiego. W 1903 roku nowy żelazny Most Hanzeatycki zastąpił wysłużony drewniany Most Długi, a w 1909 oddano nowy Most Kłodny. W 1909 roku rozpoczęto też budowę wiaduktu na Regalicy na pd-wschód od miasta.
Jeszcze jako następca tronu, w 1835 Fryderyk Wilhelm IV interesował się rozwojem Szczecina; w styczniu 1845 wyraził zgodę na zabudowę obszernych terenów między dworcem, Fortem Prusy a Odrą; w kwietniu 1845 zatwierdził projekt urbanistyczny nowej dzielnicy Szczecina, nazwanej Nowym Miastem. Realizacja rozpoczęła się około 1850, a ostatecznie zakończyła się zapewne pod koniec lat 70-tych XIX wieku. W zabudowaniach znalazły się między innymi koszary artylerii (1850-??, miedzy obecną Kaszubską, Czarnieckiego, Potulicką i Narutowicza), dyrekcja kolei, nowy ratusz, Teatr Bellevue, budynki urzędowe, szkolne, sądowe, wojskowe (neorenesansowa Komendantura 1865-67 przy Placu Wiktorii przy ratuszu). W 1867 projektowano budowę przy Alei Lipowej (ob. 3 Maja) zbrojowni, jednak nie zrealizowano jej, zamiast tego wznosząc 1869-70 neoromański budynek kasyna wojskowego (z wewnętrznym dziedzińcem, z żółtej cegły).
Nowe Miasto od zachodu i południa otoczono całkowicie nowymi umocnieniami, składającymi się z dwóch poligonalnych fortów reditowych (jeden nad Odrą, drugi na zachód od Dworca - Fort Josef) umieszczonych naprzemiennie z dwoma pseudobastionowymi kawalierami (nadszańcami). Wyraźnie widoczne są analogie z rdzeniami poznańskiej i królewieckiej twierdzy. W lewym barku kawalieru zachodniego znalazła się Brama Nowa (na osi obecnej ulicy Narutowicza, na skrzyżowaniu z Potulicką), na południu być może brama kolejowa oraz zapewne nadodrzańska brama na osi obecnej ulicy Kolumba. Nowe Miasto od dworca oddzielał mur, w którym znajdowały się dwie bramy prowadzące z miasta w dół: Odrzańska (Oder Thor) i Młyńska (Mühlenthor). Całkowitej przebudowie poddano Fort Prusy - przekształcając go w poligonalny fort z reditą w szyi. Nienaruszone pozostały północny Fort Leopolda i zachodni Wilhelma.
Plany z XIX wieku...
W latach późniejszych, tak jak w Toruniu i Kolonii, planowano jeszcze raz zmodernizować umocnienia: stary rdzeń na odcinku zachodnim (dzieła zewnętrzne Fortu Wilhelma) przekształcić w nowoczesny poligonalny fort, a na odcinku północnym dzieła zewnętrzne Fortu Leopolda zastąpić trójkurtynowym poligonalnym wałem z kaponierami. Widziałem w latach 80-tych na wystawie w Szczecinie takie projekty (znajdują się pewnie w Archiwum Państwowym w Szczecinie), ale raczej nie zostały zrealizowane, gdyż na planach z 1870 (kiedy znoszono całe lewobrzeżne fortyfikacje) widać wciąż zarysy starych fortów Wilhelma i Leopolda. Na razie otwarte pozostaje kwestia, kiedy zniesiono umocnienia prawobrzeżne na Łasztowni.
Pewne natomiast jest to, że w 1873 zapadła decyzja o likwidacji twierdzy i rok później magistrat debatował nad rozbudową miasta w kierunku zachodnim i północnym oraz zagospodarowaniem brzegu Odry w celu budowy portu. Pod koniec lat 80-tych realizowano z rozmachem zakrojone plany rozbudowy miasta w kierunku północno-zachodnim, na terenach po zniwelowanym Forcie Wilhelma. Centrum nowej dzielnicy stał się gwiaździsty plac Cesarza Wilhelma (obecnie Plac Grunwaldzki). Ważne budynki w tym rejonie to: Filharmonia (Franz Schwechten), Bank Towarzystwa Ziemskiego (Emil Drews, 1890-92) przy Paradeplatz (Al. Niepodległości), noeogotycki kościół gminy rzymsko-katolickiej przy Greifenstrasse (Bogurodzicy) p.w. św.Jana Chrzcziciela (Siebertz, 1888-90), Intendentura na pd. narożniku Preußischestrasee (Mazurska) i Wilhelmstrasse (Al. Jedności Narodowej). Konny pomnik cesarza Wilhelma I ustawiono na Placu Królewskim (Karl Hilger, 1894). Liczne cegielnie znajdowały się na północ od miasta, na terenie dzisiejszej dzielnicy Stoki.
Najbardziej reprezentacyjną częścią miasta stały się zaprojektowane przez W.Meyera-Schwartaua Tarasy Hakena (Wały Chrobrego), nazwane na cześć nadburmistrza miasta od 1878 - H.Hakena, późniejszego pruskiego ministra finansów, zrealizowane w latach 1902-21 na terenie byłego Fortu Leopolda. W skład monumentalnego założenia weszły: siedziba władz Rejencji, Muzuem Miejskie, Zakład Ubezpieczeń i Urząd Finansowy, pomniki, tarasy i schody nad rzeką.
W południowej części miasta, na zachód od dworca i na północ wzdłuż zachodniej strony ulicy Bellevue (Potulicka) rozlokowały się liczne zespoły koszar i budynków wojskowych - na terenie byłego Fortu Prusy wzdłuż Friedrichstrasse (obecnie Narutowicza). Na planie Szczecina z 1918 roku udaje się odnaleźć: koszary artylerii, pionierów (Pomorski Batalion Pionierów Nr 2), piechoty (2. Pułk Grenadierów, 4. batalion 34. Pułku Piechoty), plac ćwiczeń, wozownie artylerii, lazaret garnizonowy, Urząd Prowiantowy. Na zachód od miasta i przystanku kolejowego Torney (Turzyn) znajdowały się prochownie wojenne, laboratorium artyleryjskie i strzelnica (obecnie ogródki działkowe).
Bibliografia:
Wojciech Łopuch: Dzieje architektoniczne nowoczesnego Szczecina 1808-1945. Książnica Pomorska; Szczecin 1999.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |